ماهنامه زمانه
پیاپی 24 (شهریور 1383)

شهریور 1320 شادی و اندوه را به هم درآمیخت و در تاریخ سرزمین ایران، رویدادهای تاریخی بزرگی را به یادگار گذاشت. مردم ایران در حالی که از سقوط حکومت مستبد و قلدرانه رضاخانی در شادی و شعف بودند، از حضور بیگانگان در سرزمین همیشه آزاد و مستقل ایران دل ناراحت بودند و آن را برنمی تافتند. ارتش پر دبدبه و کبکبه رضاخانی که در داخل ایران سایه ترس و اطاعت را همه جا گسترانده بود و سینه مردمان سرافراز و خردمند ایران را به تنگ آورده بود در یک مقاومت کمرنگ و کوتاه متلاشی شد و برای اولین بار ایران را تحت اشغال بیگانگان سپرد. اما دول متفق کمترین حقی از ملک و ملت ایران ادا نکردند و پس از آن که از آن به عنوان یک پل ارتباطی و پایگاه تدارکاتی خوب بهره جستند، در کمال بی اعتنائی و بی آنکه خسارات وارده به ایران را جبران کنند از کنار آن گذشتند. اشغال ایران دو هفته بعد از امضای منشور آتلانتیک که چرچیل و روزولت در آن حق آزادی و استقلال و تعیین سرنوشت را برای کلیه ملل جهان شناخته بودند، صورت گرفت؛ در حالی که ایران بارها و بارها بی طرفی خود را در جنگ اعلام کرده بود. باری اکنون که بیش از شصت سال از آن رویداد می گذرد، خوب است که اهل مطالعه و مداقه را به مروری گذرا بر جریان اشغال ایران و سقوط رضاشاه و چگونگی عملکرد متفقین قبل و بعد از آن دعوت کنیم؛ بنابراین مقاله حاضر را پیش روی شما عزیزان گرامی نهاده ایم.

طبقه متوسط از جمله اصطلاحات بسیار رایج در علوم انسانی به ویژه جامعه شناسی و علوم سیاسی می باشد. هر چند مدت زمان بسیاری از ظهور این ترکیب در کتابها، مقالات و محافل دانشگاهی نمی گذرد اما اهمیت و نقش بسیار حساس این گروه در تحولات جوامع سبب شده است تا محققان در کنار سیاستمداران توجه ویژه و خاصی بدان داشته باشند. از مارکس و لینن گرفته تا وبر و لاروک و بسیاری دیگر همگی به تعریف و تحلیل طبقه متوسط پرداخته و آن را به انواع مختلف؛ بورژوا، مدرن، سنتی و تکنوکرات، کارگری و. .. تقسیم کرده اند به راستی این گروه از مردم دارای چه ویژگی هستند که تا این اندازه مورد توجه واقع می شوند؟ این سوالی است که مقاله پیش رو درصدد یافتن پاسخ آن می باشد. در کنار این مساله، نویسنده سعی دارد با شرح جایگاه طبقه متوسط در ایران به ویژه در دوره پهلوی بر خاصیت توام مدرن و سنتی بودن این طبقه در کشور تاکید کند. مهمترین شاهد مدعای وی در این مبحث واقعیتی است بزرگ به نام انقلاب اسلامی.

یکی از نامهای رایج و معروف در ماجرای کودتای بیست و هشتم مرداد سال 1332، سپهبد نادر باتمانقلیچ است که در کنار اردشیر زاهدی یکی از مهره های اصلی کودتا بود. او که پسر ابوالقاسم امین اسلحه، متصدی ذخایر ارتش در دوره احمدشاه بود، در تهران به دنیا آمد و بنابر موقعیت شغلی پدرش وارد مدرسه نظام و شغل نظامی گری شد. وی در فنون نظامی و اصول سربازی جوانی کار آمد و با استعداد بود و به سرعت رده های ترقی را پیموده و در ماموریتهای مهم نظامی مشارکت یا مسئولیت یافت و در چند ماموریت خارجی نیز حضور داشت.
در بحبوحه کودتای بیست و هشتم مرداد با «کانون افسران بازنشسته» که توسط زاهدی تاسیس شده بود مرتبط شد و از سوی طراحان کودتا به عنوان رئیس ستاد ارتش شاهنشاهی انتخاب گردید. او که در وزارت جنگ دولت مصدق رئیس اداره صنایع نظامی و بازرس منطقه پنج بود با مشارکت و مساعدت در براندازی دولت مصدق به ریاست ستاد ارتش رسید. بعدها سفیر ایران در پاکستان و سپس در عراق شد. در کابینه منوچهر اقبال وزیر جنگ شد و پس از ارتقاء به درجه سپهبدی در سال 1336 شمسی نماینده ایران در پیمان سنتو گردید. با وقوع انقلاب اسلامی که او در آن زمان استاندار خراسان شده بود، فعالیتهایش به عنوان یکی از کارگزاران حکومت پهلوی پایان گرفت و پس از چند سال حبس به فرمان امام خمینی(ره) مورد عفو قرار گرفته به امریکا رفت و همانجا زندگی اش به پایان رسید. مقاله حاضر زندگی و فعالیتهای او را به ویژه در دوران کودتای بیست و هشتم مرداد شرح داده است.

هم خود حاج آقا نور الله (ره) و هم رساله کم نظیر او در فلسفه سیاسی مشروطیت، یعنی «مکالمات مقیم و مسافر» مورد کم لطفی مورخین و اندیشمندان اندیشه سیاسی اسلام و اهمال و بی عدالتی جریانهای فرهنگی ایام شاهنشاهی! ایران قرار گرفت. «مکالمات مقیم و مسافر» که پس از سالها ناشناختی اکنون نام و نشانش در منابع اندیشه سیاسی اسلام مطرح می شود را می توان همسنگ سایر رسائل عصر مشروطه از قبیل «تنزیه المله» مرحوم نائینی دانست و در کنار مبارزات و مجاهدات سیاسی اجتماعی مرحوم حاج آقا نور الله اصفهانی (ره) از بینش عمیق و اندیشه پویای او در فلسفه سیاسی اسلام بسیار آموخت.
با مطالعه رساله مقیم و مسافر به اصولی روشمند و دقیق در باب آزادی، مساوات، حقوق عمومی، مصلحت اجتماعی، قدر مقدور، مشارکت سیاسی، رقابت، پیشرفت فنی و تکنولوژیک و سایر بنیادهای جامعه مدنی اسلام دست می یابیم. بنیان اندیشه سیاسی اسلام که بر اصل «مسئولیت دینی» استوار می باشد و می بایست در مرحله نظام سازی و تصمیم گیری سیاسی، با توجه به حدود عینیت پذیری انجام مسئولیتها تبیین و تئوریزه گردد. در مقاله حاضر کوشش شده است که این مفهوم براساس آراء مجاهد نستوه و دانشمند انقلاب مشروطیت یعنی حاج آقا نور الله اصفهانی ارزیابی و تشریح گردد.