مجله کتاب قیم
پیاپی 11 (پاییز و زمستان 1393)

از آنجا که مسائل مالی از جمله مهم ترین مسائل در هر جامعه است که رشد فردی و اجتماعی افراد در گرو نظام مند بودن آن است و از سوی دیگر، هر انسانی بر مبنای باورها و جهان بینی خود، دارای ایدئولوژی و عملکرد خاصی در این حوزه است، قرآن کریم علاوه بر تعیین حدود و تبیین مقررات در حوزه اموال، در کنار اشاره به مسائل مالی، بر دو اصل توحید و معاد برای ایجاد ضمانت اخلاقی اجرای آن حدود و مقررات تاکید کرده است. قرآن جلوه های مختلف توحید مانند: توحید در مالکیت و رازقیت خداوند، توحید در تشریع و توحید صفات خداوند را در کنار مباحث مالی مطرح کرده و به تاثیر بینش توحیدی بر تربیت، روزی و تعاملات مالی انسان اشاره کرده است. همچنین، در مباحث مالی قرآن، ابعاد تربیتی معاد مانند یادآوری معاد، تهدید با اشاره به عذاب اخروی و اشاره به بازتاب اخروی برخی تعاملات مالی نیز به صورت مبسوط، تبیین شده است.

آیه شریفه:و ما نتنزل إلا بامر ربک له ما بین ایدینا و ما خلفنا و ما بین ذلک و ما کان ربک نسیا (مریم: 19/ 64) و آیه پس از آن، از یک سو بظاهر سخن و کلام فرشتگان به حساب می آید و از دیگر سو، از هم پیوندی معنایی با آیات قبل و بعد از خود، برخوردار نیست. همین امر بستر طرح دیدگاه های متنوع و متفاوتی را پیرامون آن فراهم آورده است. در این پژوهش، تحلیل و نقد همه این دیدگاه ها برای دستیابی به نتیجه ای صائب، سوگیری شده است. بر اساس این پژوهش، نزول مستقل این دو آیه، مردود و با معترضه دانستن آنها، سایر دیدگاه های مطروحه درباره تناسب معنایی میان آن دو با آیات پیرامونی، صرفا، ذوقی و اجتهادی دانسته شده است.

قوامیت شوهر بر زن در خانواده از مباحث مهمی است که با توجه به آیه شریفه 34 سوره نساء، درشریعت اسلامی موردتوجهقرارگرفته است؛ امادر موردمفهوم و محدوده آن، اتفاق نظر وجود ندارد. با تعمق در آیات وحی و بررسی مبانی عقلی و نقلی قوامیت شوهر بر زن، می توان دریافت که ریاست و سرپرستی در خانواده، پذیرفتن مسئولیت مراقبت از همسر و فرزندان و توجه و رسیدگی به امور آنان در جهت تامین مصلحت و سعادت خانواده است که به تناسب ویژگی ها و توانایی های فطری مرد، بر دوش او نهاده شده است.
در این مقاله، مبانی و ادله قوامیت شوهر بر زن از دیدگاه قرآن و حدیث، بررسی می شود. البته، فرهنگ روابط زوجین در قرآن کریم، علاوه بر آن که با هرگونه ظلم و ستم مخالف است، هرگز به دنبال آن نیست که زوجین (زن و شوهر)، همچون دو مدعی در مقابل یکدیگر قرار گیرند وخواهان حق و حقوق خود باشند، بلکه در این فرهنگ، آموزه های اخلاقی همچون مودت و گذشت و معاشرت به معروف همواره محوریت دارند. از این رو، تحت لوای چنین فرهنگی، مفهوم قوامیت زوج بر زوجه، نظارت و ریاستی است که وجود آن برای دوام و انتظام بخشیدن به نظام خانواده، لازم و ضروری استو در نهایت، باعث شکل گیری خانواده ای سالم و سعادتمند می شود.

تحلیل علامه طباطبایی از تاریخ تفسیر و برآورد او از میراث تفسیری پیشینیان و طرحی که برای چگونگی تفسیر فراپیش می نهد، نقطه عطف و تعیین کننده ای را برای جریان تفسیر و تفسیرپژوهی رقم می زند. هر دو روایت وی از جریان های تفسیری که نقطه ثقل و بن مایه آن، نوع مواجهه آنها با متن قرآنی است آمیزه ای از جنبه توصیفی و تجویزی است. تقسیم بندی دوگانه «تطبیق» و «تفسیر»، گوهر جریان شناسی و نظریه پردازی و بنیاد داوری اوست. این مبنا، بر پیش فرض های مخدوشی استوار است و از حیث معرفت شناختی، راه گشا و تبیین کننده نیست. این تفکیک حداکثر، در مقام گردآوری به کار می آید و نه مقام داوری؛ در حالی که طباطبایی آشکارا، آن را در مقام داوری در میراث تفسیری مفسران به کار بسته است. طباطبایی نگاه تاریخی به تفسیر و طبقه بندی گونه های تفسیری را به مثابه مقدمه ای برای تاسیس روش تفسیری خاص و سلب اعتبار و مشروعیت از سایر جریان های تفسیری طرح می کند.

تمام گزاره های قرآن کریم دارای مفهومی هدف دار هستند. این گزاره ها در موضوع های مختلف، دارای نظم هستند و با یک دیگر ارتباط دارند؛ به گونه ای که می توانند علاوه بر رسیدن به اهداف خود، طرحی جامع را برای گرایش روحی به اهل بیت (ع) با هم پوشانی، پی ریزی کنند. آشکار و بدیهی بودن آینده برای خداوند ارائه طرحی جامع در قرآن کریم با هدف گرایش به اهل بیت (ع) را تقویت می کند. الگوی راهبردی طراحی شده برخی آیات، منظومه وار، اما به صورت تلویحی و غیر صریح، به چینش اعداد و ارقام اسم ها و چینش مفهومی و لفظی گزارش ها و مقایسه کردن آنها می پردازد. در قسمتی از این الگوی راهبردی هماهنگ و ضمنی آیات، هرمی را در چهار طبقه از صفات پیامبران و اسماء حسنای الهی می بینیم. پیامبر اکرم (ص) و به تبع آن اهل بیت(ع) با اختصاص برخی صفات و اسمای حسنای الهی از جمله «رحمت» و «رحیمیت»، نسبت به سایر پیامبران الهی در جایگاهی ویژه در راس این هرم قرار می گیرند. با توجه به این نکات، این پژوهش در مقام پاسخ به این سوال است که: قرآن کریم به وسیله الگوی منظم ساختاری خود، چگونه راهبردی را برای ایجاد گرایش به پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) به کار می گیرد؟

فهم اولیه احادیث همیشه و لزوما، با فهم مقصود اصلی حدیث برابر نیست. مسیر گذر از فهم ظاهری و رسیدن به مقصود واقعی حدیث با گردآوری قراین و احادیث مرتبط طی می شود. در این میان، تفسیر حدیث معصوم از آن جهت که به صورت مستقیم و صریح در توضیح حدیثی دیگر آمده است به عنوان یکی از مهم ترین قراین، از بالاترین کارآیی در فهم روایات برخوردار است. این مقاله با بررسی انواع تفاسیری که از معصومین (ع) در جهت توضیح سایر احادیث ارائه شده و ذکر نمونه هایی از آن، در صدد است جایگاه و نقش ویژه ائمه را در شناساندن مقصود واقعی حدیث و کمک به فهم دقیق روایات تبیین نماید. در فهم احادیث، نمی توان تنها به یک حدیث بسنده نمود و فهم خود از آن را مقصود اصلی حدیث دانست، بلکه لازمه فهم دقیق از یک روایت و درک مقصود نهایی آن، بررسی تمام روایات مربوط و سنجش حدیث با همه آنهاست. این روایات تفسیری گاه، به صورت های مختلف گفتاری به بیان معنا، بیان مصداق، تاویل واژه ای از روایت، ذکر مفهوم یا مصداق تمام روایت، تصحیح نقل و بیان سبب ورود آن می پردازد و گاه، حتی در قالب عملی نمودار می گردد.

فن بیان و ارتباط برقرار کردن با مخاطب و ارائه مطالب به گونه ای که تاثیرگذار و قابل لمس باشد، هنری است که ویژگی خاصی به کلام گوینده می دهد. حضرت علی (ع) در پرتو این هنر، شکل خاصی از حرکت و حیات آفرینی به کلام خود بخشیده است. راز این تاثیرگذاری به مسائل مختلفی مربوط می شود که در این مقاله، با بررسی فن سخنوری آن حضرت، به بررسی آن پرداخته می شود. رعایت اصل اقناع، استفاده از روش تصویرگری، حس انگیزی، همراهی صور خیال ادبی با حرکت و حیات و حرکت منظم حس و عاطفه در بطن کلام از عوامل تاثیرگذاری کلام آن حضرت هستند. بررسی این امور علاوه بر نشان دادن گوشه هایی از عظمت کلام حضرت در ارتباط برقرار کردن با مخاطب، بخوبی، نشان می دهد که روح حاکم بر نهج البلاغه دقیقا، مطابق با شخصیت و محیط زندگی حضرت علی (ع) بوده و بخشی از آن، می تواند پاسخی باشد به ابن خلکان و پیروان او که در صحت انتساب نهج البلاغه به حضرت علی (ع) تردید کرده اند.

با توجه به آسیب پذیر بودن حدیث،محدثان از دیرباز، بر این باور بوده اند که استفاده از این گنجینه گرانسنگ، نیازمند طی مقدماتی است که یکی از آنها شناسایی آسیب ها و زدودن پیامدهای نامطلوب آن است. «تحریف» به معنای تغییر یافتن حدیث در لفظ یا معنا، یکی از این آفتهای راه یافته در احادیث است کهتشخیص آن و توجه به پیامدهای نامطلوبی که دارد پژوهشی دقیق را می طلبد. تحریف متون دینی سابقه دیرینه ای داشته و از دیرباز مورد توجه و دغدغه متفکران اسلامی بویژه حدیث پژوهان بوده است. این نوشتار، با روش توصیفی تحلیلی با هدف بیان عوامل و پیامدهای تحریف در احادیث، شکل گرفته است. از آنجا که اندک تغییر در حروف و کلمات، ما را در رسیدن به مقصود اصلی معصوم (ع) ناکام می گذارد، توجه به آسیب «تحریف» از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این مقاله به بررسی مفهوم تحریف، انواع، عوامل و پیامدهای آن پرداخته شده است.ابهام و نارسایی عبارات، اضطراب، تعارض و تغییر در مقاصد حدیث، برخی از پیامدهای آن است. البته، حدیث پژوه می تواند با تشکیل خانواده حدیث، جامع نگری و یافتن تمام احادیث مشابه و مرتبط به موضوع، به متن منقح و غیرمحرف حدیث، دست یابد.

در مقطعی از تاریخ شیعه (قرن دهم و یازدهم قمری)، گروهی ظهور کردند که اندیشه های خاصی را اشاعه دادند و در حوزه فقه و عقاید، چالش هایی را ایجاد کردند و به سبب آن به «اخباریان» موسوم شدند. اخباریان، اندیشه های خود را ریشه دار در اصول اصیل اسلام، اعلام می کنند و عالمان کهن شیعه را هم سو با خود می دانند و مخالفان هر اندیشه ای جز عقاید خویش را مردود می شمارند. این پژوهش بر آن است که جریان پیدایش، سیر تطور و تداوم اخباریان و اندیشه آنان را با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از آثار خود اخباریان، به دست آورد.
اندیشه اخباری گری از زمان پیدایش تا زمان معاصر، شش دوره: پیدایش، إحیا به همراه افراط، اعتدال، افراط مجدد، افول و شکل گیری اخباری گری نوین را به خود دیده است. اخباری گری به معنای گرایش هرچه بیشتر به اخبار، در عصر غیبت، در زمان شیخ صدوق (م. 381 ق) شکل گرفت؛ ولی با اصطلاح مشخص امروزی آن، از قرن 11 هجری و با ظهور محمدامین استرآبادی (م. 1036 ق) احیا شد و پس از فراز و نشیب هایی در زمان وحید بهبهانی (م. 1205 ق) رو به افول نهاد؛ ولی با وجود افول، هنوز روحیه اخباری گری کم و بیش، زنده است و حتی در برخی از اصولیان نیز به چشم می خورد. این مکتب، پس از افول، در قالبها و شکلهای دیگری نمود یافت و رسوباتی از خود بر جای نهاد و اخباری گری نوینی را شکل داد. احتیاط گرایی، احیای برخی مباحث کلامی برخاسته از نگاه محدود و تنش زا و رواج کتاب هایی چون طب القرآن، از جمله نشانه ها و ویژگی های این «نواخباری گری» است. در این میان، عواملی مانند حضور غالب و یا مطرح اخباریان در حوزه های علمیه، تالیف کتب مرجع و منبع، تنوع آثار در قلمروهای گوناگون دانش اسلامی، هم خوانی تفکر اخباری با مذاق عامیانه مذهبی، در تداوم آشکار و پنهان اخباری گری اثرگذار بوده اند.