فصلنامه محیط شناسی
سال سی‌ام شماره 2 (پیاپی 34، تابستان 1383)

آلاینده های بسیار آبگریز را میتوان براحتی از محلول های آبی جذب سطحی کرد. از آنجا که دربسیاری از این ترکیبات، میزان جذب با افزایش میزان کربن آلی موجود افزایش می یابد، مواد طبیعی نظیر زغال ها و پوسته های بیتومینه را می توان به عنوان دیواره های جاذب تراوا به کاربرد. این مساله تنها درصورتی قابل اجراست که عمل جذب به حالت تعادل رسیده باشد که معمولا در مورد تصفیه آبهای زیرزمینی اتفاق نمی افتد. دربین مواد جامد طبیعی، کربن فعال گرانوله، دارای ظرفیت جذب بالا و سینتیک جذب سریعی است. نتایج آزمایشگاهی نشان می دهد که کاربرد کربن فعال گرانوله، نظیر F100 برای حذف در جای هیدروکربن های معطر چند حلقه ای از آب زیرزمینی مناطق حوالی پالایشگاه های گاز قدیمی روش موثر و مقرون به صرفه ای است. درمورد ترکیباتی که کمتر جذب میشوند، نظیر بنزن، تولوئن، و زایلین ترکیبی از جذب سطحی و تجزیه بیولوژیکی ضروری است.

امروزه آلودگی های نفتی ناشی از تصادفات تانکرهای نفتکش، جنگ، صنایع وابسته به نفت و غیره مشکلات زیادی را در زمینه محیط زیست کشورهای جهان به وجود آورده است. تلاش برای رفع این آلودگی های نفتی با استفاده از روش های مختلف، بخصوص به وسیله میکروارگانیسم های تجزیه کننده ترکیبات نفتی، وسیع و روز افزون است. از آب خلیج فارس دراین مطالعه دو سویه باکتریایی غربال سازی شد، نتیجه به دست آمده حاکی از آن است که این باکتری ها قادرند ترکیبات نفتی را به طور موثری معدنی نمایند. سویه های مذکور، باسیل کوتاه گرم مثبت متحرک بدون اسپور دریایی، هوازی اجباری، کاتالاز مثبت و اکسیداز منفی بوده و تحت عنوان PG01 و PG02 نامگذاری شدند. در طول رشد در ارلن های تکان خورده (150 دور در دقیقه) حاوی محیط پایه معدنی حاوی نفت به عنوان تنها منبع کربن (محیط نفت)، باکتری های مذکور ابتدا تولید بیوسورفاکتانت نموده، نفت را در آب امولسیونه کرده و سپس سلول های باکتریایی به قطره های ریز نفت چسبیده و ترکیبات آن را به درون خود جذب کردند. تولید بیوسورفاکتان های آنیونی، یا متابولیت های حد واسط اسیدی در زمان رشد در محیط نفت باعث کاهش pH محیط شد. بررسی اثر PH بر روی رشد باکتری های نشان داد که هردو سویه جداسازی شده، در PH های 8 و 8.4 قادر به رشد و تجزیه نفت بودند و نسبت به تغییرات PH حساس می باشند. سویه های نامبرده در محیط کشت های عصاره مخمر و ملاس چغندرقند نیز قادر به رشد بوده ولی تولید بیوسورفاکتانت مشاهده نشده است.

هضم بی هوازی، تجزیه میکربی مواد آلی در غیاب اکسیژن است که نتیجه این فرایند، تولید متان و مواد تثبیت شده می باشد. هضم بی هوازی دارای سه مرحله، پیش تصفیه است. باکتری های تخمیر کننده، تولید کننده H2 (کاهنده پروتون) و متان زا سه گروه عمده میکروارگانسیم های فعال در این فرایند هستند. هضم بی هوازی در مقایسه با کمپوست هوازی، یک تولید کننده انرژی خالص است. در هضم بی هوازی 500 تا 1000 کیلو وات ساعت در هر تن زباله تر انرژی تولید میشود، در حالیکه در کمپوست هوازی 750- 500 کیلو وات ساعت انرژی برای تصفیه هر تن زباله تر مصرف می شود. در هضم بی هوازی مواد زیاد مواد زاید جامد فساد پذیر بهره دهی متان بین 0.2 تا 0.5 متر مکعب بر هرکیلوگرم جامدات فرار افزوده شده است. در این مطالعه از یک راکتور با حجم 22 لیتر برای هضم مواد زاید جامد فساد پذیرشهری با درصد بالای ts و زمان ماند 15 تا 20 روز استفاده شده است. راکتور به وسیله یک کویل که آب گرم در آن جریان داشت، گرم می شد، به طوریکه دمای درون هاضم در محدوده 33 تا 37 درجه سانتیگراد نگهداری می شد. در این مطالعه تولید گاز 2500 تا 9400 لیتر بر هرمتر مکعب راکتور در روز و بهره دهی متان بین 0.23 تا 0.67 متر مکعب متان به ازای هر کیلوگرم جامدات فرار و کاهش مواد آلی بیش از 50% به دست آمد.

در بخش انرژی کشور، هزینه های خارجی در واقع هزینه هایی هستند که به جامعه و محیط زیست در اثر تولید، انتقال، تبدیل و مصرف انرژی تحمیل می گردند ولی در قیمت کالا یا خدمات ملحوظ نمی گردند. عدم توجه به هزینه های محیط زیستی تولید برق باعث ایجاد آثار مخرب بر منابع مورد استفاده می گردد و به عنوان نیرویی محرک، سیستم تولید برق را به سوی ناپایداری سوق می دهد. به نظرمی رسد برآورد هزینه های محیط زیستی و لحاظ کردن آن در هزینه نهایی تولید برق گامی است به سوی شفاف سازی فرایند قیمت گذاری کالا و خدمات در بخش انرژی که زمینه علمی لازم برای حرکت به سوی قیمت گذاری مبتنی بر بازار در مورد مصرف برق کشور فراهم می شود.
مطالعه حاضر از دو روش برای برآورد هزینه های محیط زیستی تولید برق در کشور استفاده کرده است که عبارتند از روش برآورد مستقیم و روش برآورد تعدیل شده، به طوری که روش نخست در واقع روش مرسوم در بسیاری از کشورهاست که در آن نتایج مطالعات سایر کشورهای توسعه یافته ازطریق به کارگیری مستقیم نرخ برابری ارز استفاده می نمایند. روش دوم، رویکردی است که از سوی بانک توسعه آسیا معرفی شده و در آن ضمن انتقاد از به کارگیری روش نخست، لازم می داند از قدرت خرید پول کشورها جهت بسط نتایج پژوهش های اقتصاد محیط زیست کشورهای توسعه یافته در کشورهای درحال توسعه بهره جوید. زیرا روش تبدیل مستقیم برآوردی مبتنی بر واقعیت را به دست نمی دهد و تنها ازیک ضریب تبدیل (نرخ برابری ارز) استفاده نمی نماید، چرا که هزینه های محیط زیستی، ارزش منابع آب، زمین، پوشش گیاهی،... در کشورهای تولید کننده اطلاعات قابل مقایسه با کشورهای در حال توسعه نیست و به کارگیری روش تبدیل مستقیم در واقع نوعی برآورد خام محسوب می گردد. براساس برآوردهای به عمل امده تفاوت های بسیارزیادی میان نتایج به کارگیری دو رویکرد مطرح شده وجود دارد. به طوری که هزینه خارجی (محیط زیستی) تولید کیلووات ساعت برق از نیروگاه های بخاری، گازی، چرخه ترکیبی و دیزلی 32.2 و 26و 15.4 و 42.4 ریال درهرکیلو وات ساعت است هزینه اجتماعی تولید برق که تابعی از هزینه تولید و هزینه های محیط زیستی است به ترتیب برابر 184.3 و 216 و 160 و 287 (به طور متوسط) ریال در ازای تولید هر کیلووات ساعت می باشد.

بسیاری از مطالعات نشان داده است که داده های حرارتی حاصل از سنجنده های کاربرد فراوانی در مطالعات پدیده های زمینی دارد. اما بر اساس اطلاعات نگارنده هنوز استفاده از سنجش از دور در ایران گسترش نیافته است. درجه حرارت عامل مهمی در درک خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی است که می تواند برای بیان وضعیت ماده استفاده شود. بنابراین تصمیم گیری برای انتخاب داده های حرارتی سنجش از دور و نوع سنجنده در مطالعات محیط زیست مرحله مهمی محسوب می شود. ازاین رو لازم است که محتوای اطلاعات باندهای حرارتی و کاربردهای ان ارزیابی شود. دراین مطالعه سعی می شود فواید سنجش از دور و کاربرد آن در توسعه پایدار، پوشش گیاهی، هواشناسی، کیفیت هوا، خاک و زلزله مورد بحث قرارگرفته و براساس این مطالعه نتیجه گیری شده است که داده های حرارتی سنجش از دور، ابزاری قوی برای مطالعات محیط زیست می باشند.

در این تحقیق آلودگی خاک با ترکیبات نفتی در منطقه عظیم آباد (جنوب پالایشگاه تهران) بررسی شده است. از سالها قبل خاک این منطقه در اثر نشت احتمالی ترکیبات نفتی از مخازن زیر زمینی و یا لوله های انتقال فرسوده و نیز زوائد ناشی از پالایش نفت خام آلوده گردیده که نمونه بارز آن را می توان در آب نهرهای جاری در منطقه و خاک های اطراف آن به وضوح مشاهده نمود.

تولید اسید لاکتیک از آب پنیر پروتئین زدایی شده، توسط لاکتوباسیل تثبیت شده بر روی تراشه های چوب، مورد بررسی قرار گرفت. ابتدا فرایند تثبیت بر روی حامل های مختلف همچون تراشه های چوب، خرده آجر و گوی شیشه ای متخلخل به روش جذب سطحی و بر روی پوسته تخم مرغ همراه با گلوتارآلدئید به روش پیوند کووالانسی انجام شد.

به علت آثار سوء فعالیت های انسان بر محیط زیست، خصوصا در بخش صنعت، در نظر گرفتن ملاحظات محیط زیستی در طراحی، اجرا و استقرار و بهره برداری از پروژه های صنعتی و عمرانی از اهمیت خاصی برخوردار است؛ در این بین صنعت نفت به علت نقش کلیدی آن در اقتصاد ملی و مبادلات جهانی و تولید آلاینده های بی شمار از مرحله تولید و استخراج نفت خام تا پالایش و مصرف فرآورده های نفتی دارای جایگاه ویژه ای است.

کبک معمولی (Alectoris chukar) یکی ازمهمترین پرندگان قابل شکار ایران است که با توجه به خصوصیات زیستگاهی خود که شامل نواحی خشک و نیمه خشک میشود، در ایران از دامنه پراکنش وسیعی برخوردار است. طی تحقیقی که در سالهای 76-1374 انجام شد، 17 نمونه از مناطق مختلف زاگرس و البرز جمع آوری شده و از نظر کروموزومی مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج حاصل از بررسی کاریوتیپ نمونه های مختلف نشان دادند که عدد کروموزومی کبک 72 است و کروموزم شماره 5 کروموزوم جنسی zاست که در نرها یک جفت و در ماده ها به صورت منفرد مشاهده می شود، کروموزوم w نیز کروموزوم کوچکی است که احتمال می رود از نظر اندازه در ردیف کروموزوم های شماره 7 یا 8 قرار بگیرد. پیشنهاد می شود برای تعیین خصوصیات کروموزومی این پرنده مطالعات دقیق تری بر روی نمونه های مناطق مطالعاتی بیشتر انجام پذیرد.

مطالعه ای به منظور شناخت فون مهره داران منطقه حفاظت شده بیدوئیه درجنوب غربی کرمان در سالهای 1380 و 1381 صورت گرفت. شناسایی گونه های جانوری مهره دار منطقه بر اساس خصوصیات مرفولوژیک، مرفومتریک و مریستیک انجام شد. 22 گونه پستاندار، 89 گونه پرنده، 18 گونه خزنده، 2 گونه دوزیست و 2 گونه ماهی شناسایی شدند. برطبق فهرست های IUCN و CITES و مقررات سازمان حفاظت محیط زیست ایران، تعداد 4 گونه حمایت شده، 2 گونه آسیب پذیر و 2 گونه در شرف تهدید با ریسک کمتر، از پستانداران و 2 گونه در معرض خطر، 1 گونه در شرف تهدید با ریسک کمتر، 9 گونه حمایت شده غیرآبزی و یک گونه آندمیک ایران از پرندگان و 2 گونه حمایت شده از خزندگان در منطقه مشخص شدند. نقشه پراکندگی گونه های مهره دار شاخص در مقیاس 1:100000 تهیه گردید. پیشنهادهایی برای مدیریت اصولی و منطقی برای فون مهره داران بارز منطقه حفاظت شده بیدوئیه ارایه گردید.

این تحقیق با هدف تعیین کاربری های منطبق بر توان طبیعی سرزمین و بهبود مدیریت آبخیز کبار- کهک قم، در قالب رهیافت تجزیه و تحلیل سیستمی و با استفاده از ابزار دقیق GIS انجام پذیرفت.
بر این اساس ابتدا منابع اکولوژیکی و اقتصادی - اجتماعی آبخیز شناسایی و نقشه سازی شدند. داده های حاصل رقومی گردیده و به همراه دیگر داده های توصیفی برای ایجاد پایگاه داده ها به سیستم های Arc/Info و Idrisi وارد گردیدند.
در سیستم Arc/Info عملیات تصحیح مختصات جغرافیایی، ایجاد توپولوژی و ویرایش نقشه ها انجام گرفت. سپس در مرحله تحلیل، مدل رقومی ارتفاع(DEM) با استفاده از نقشه توپوگرافی در سیستمIdrisi وArcView تهیه شد و براساس آن نقشه های شیب، جهت و ارتفاع در کلاسه های مورد نظر به دست آمد.
درمرحله بعد با روی هم گذاری و تلفیق نقشه های شیب، جهت، ارتفاع، گروه های هیدرولوژیکی خاک، تیپ بندی و تراکم پوشش گیاهی در Arc/Info، نقشه واحدهای محیط زیستی آبخیز به همراه جدول ویژگی های واحدها ایجاد شدند. در ادامه، با لحاظ نمودن سایر ویژگی های اکولوژیکی و داده های اقتصادی و اجتماعی در سیستم ArcView، این جدول تکمیل گردید.
مدل های اکولوژیکی ویژه آبخیز تهیه و با استفاده از زبان پرس و جوی ساختار بندی شده SQL در ArcView توان طبیعی هریک از واحدهای محیط زیستی برای کاربری های ممکنه تعیین و نقشه سازی شدند، سپس پیش شرط هایی بر پایه ویژگی های طبیعی و نیازهای اقتصادی - اجتماعی آبخیز تنظیم گردید و با بهره گیری از SQL، اولویت بندی کاربری های مجاز (آمایش سرزمین) انجام پذیرفت و نقشه مربوط تهیه شد.
در نهایت کاربرهای سازگار، ناسازگار و مشروط با هر یک از کاربری های بهینه پیشنهادی به همراه نمودار سازمانی - اجرایی طرح مدیریتی آبخیز ارایه گردید.