نشریه تاریخ پزشکی
پیاپی 6 (بهار 1390)

از وجوه تقابل هم افزایانه دانش انسان شناسی و علم طب، حفر نقبی میان رشته ای به اعماق زمینه بکر پزشکی مردمی است؛ گنجینه ای که فراورد آن دستاوردهای عظیمی برای دانش بشری و به طور خاص، سلامت جوامع انسانی در پی دارد.
یکی از گرایش های متعالی و در عین حال مورد تغافل در گستره طب سنتی ایرانی اسلامی، که عمیقا ریشه در تجربه سودی و شهود گرایی اقوام سلف می دواند، و کدگشایی رموز آن فراتر از بررسی تطبیقی، آوردگاه توسعه علمی از طرقی چون مهندسی معکوس خواهد بود، طب بومی و پزشکی مردمی است. یاخته هایی منسوج بر پیکره دانش طب سنتی، مرکب از باور، تجربه و کرامت که بازتاب تناوش به آموزه های وحیانی و نقل سینه به سینه تجارب سترگ است.
بنا به قولی، دانش پزشکی دوره اسلامی (از قرن دوم تا قرن چهاردهم هجری، هنگام ورود دانش های نوین به ایران) از سه پیکره کاملا متفاوت تشکیل می شده است: پزشکی به مثابه دانش، یعنی آن بخش از دانش پزشکی که به عنوان میراثی «علمی» از گذرگاه ها و آبشخورهای گوناگون (شامل پزشکی هندی، پزشکی یونانی، پزشکی ایران پیش از اسلام و پزشکی سریانی) به دست مسلمانان رسید و به وسیله دانشمندانی که اکثر آن ها ایرانی بودند، مردانی از جنس ابن سینا، ربن طبری، رازی و... بالید و رشد کرد. دوم، پزشکی به مثابه الهیات پزشکی که با استفاده از منابعی از جنس طب النبی (ص)، طب الائمه (ع) و طب الرضا (ع) تعالی یافت و سوم، پزشکی به مثابه مردم، که با استفاده از دانش «مردمی» پزشکی و بیش از همه سینه به سینه بالید و گسترش یافت.

این مقاله سعی دارد تا به کمک روش گفتگو با گروه متمرکز و مطلعان کلیدی[i]، به شناخت ژرف ساخت های موجود در شکل گیری شفای آیینی در آیین زار دست یابد. حلقه زار، شبکه ای معنوی از روابط میان افراد را دربر دارد که درک مردم شناختی ارتباط میان آنان، می تواند ساختار این آیین را فهم پذیرتر کند. به این منظور، در گفتگو با حلقه «مامافاطمه»، یکی از ماماهای معروف بندر لنگه و اعضای آن، ساختار این آیین مورد بحث و بررسی قرار گرفت. با این حال، زمانی معنای موجود در ساختار این آیین آشکار خواهد شد، که آن را به شکلی تطبیقی، با آیین های مشابه دیگری که در دیگر کشورها رواج دارد بررسی کنیم. به این منظور، آیین یادشده در کشورهای آفریقایی نیز بر اساس مطالعات مهم انجام شده در سطح جهان مطالعه شده است، تا ژرف ساخت های موجود در این آیین به شکل عمیق تری درک شود.

پزشکی مردمی (قومی) به عنوان یکی از شاخه های فرعی انسان شناسی پزشکی، خود دانشی میان رشته ای است و طبعا مستلزم بکارگیری و مشارکت علوم مختلفی همچون علوم گیاهی، علوم پزشکی، علوم اجتماعی و به ویژه مردم شناسی. این علم به مطالعه عقاید، باورها، شیوه ها و روش های درمانی مرتبط با بیماری ها در جمعیت های گوناگون انسانی می پردازد. هر نوع جمعیت انسانی در هر زمان به واسطه فرهنگ خود دیدگاه خاصی از جهان پیرامون خود می سازد. از خلال این دیدگاه ویژه، نظرها و بینش های خاصی را در مورد بدن، سلامتی، بیماری، تشخیص و درمان می توان یافت. مقاله حاضر به مطالعه مردم شناسی قومی پزشکی با داروهای غیر گیاهی همانند اجزای حیوانی و معدنی در شهرهای گناباد، تربت جام، تایباد و خواف از توابع استان خراسان رضوی می پردازد. شیوه های درمان سنتی با داروهای غیر گیاهی از جایگاه خاصی برخوردار است که در این مقاله به آن خواهیم پرداخت.

دعانویسان برخی از طوایف ترکمن که به «طوایف مقدس» مشهورند، به مداوای انواع بیماری های روحی و روانی و نیز جسمانی مشغول هستند. ترکمن ها و اقوام دیگری که در منطقه زندگی می کنند به آنان مراجعه می کنند، زیرا این افراد، اصل و نسب خود را به خلفای راشدین می رسانند. این امر، تاثیر زیادی از لحاظ روحی و روانی بر روی افراد بیمار و شفایافتن آنان دارد. پژوهش حاضر به بررسی مقایسه ای روش های معالجه دعانویسان دو طایفه «آتا» و «خوجه»، انواع دعا با توجه به نوع بیماری و روش استفاده و بهره گیری از دعای تجویزشده توسط بیماران، روش اجرای دعاهای انفرادی و گروهی (مراسم دعای «یکه یاسین» و «قرق یاسین») توسط دعانویسان این طوایف پرداخته است.

مقنی گری از مشاغل سخت و طاقت فرساست و کم تر مقنی ای تا پایان عمر کاری در صحت و سلامت کامل جسمانی به سر برده است. موضوع پژوهش حاضر راه های پیشگیری و درمان سنتی بیماری های شایع در میان مقنیان استان یزد است. مقنیان بیشتر به انواع بیماری های «تنفسی» و بیماری بیماری پوستی «آب گز» مبتلا می شوند. داده های ارائه شده بر پایه مطالعات میدانی نگارنده و مصاحبه با مقنیان شهرهای بافق، زارچ، اردکان، ابرکوه، طبس، مروست، هرات و شهر یزد در ماه های آذر و دی 1389 شمسی گردآوری شده است. تاکنون پژوهش مستقلی درباره بیماری هایی که مقنیان بدان مبتلا می شوند، و روش های درمان این بیماری ها انجام نشده و تنها به طور پراکنده در برخی منابع بدان ها اشاره شده است.

این مقاله به جنبه های گوناگون شفای آیینی به ویژه «دعادرمانی» در حوزه فرهنگی کرمانشاه می پردازد و موضوع بررسی آن آیین ها، آداب و اعتقادات مرتبط با شفا در حوزه فرهنگی یاد شده است. در این مقاله بیشتر از منظر دعادرمانی به بیماری های روحی روانی، انواع ذکرها و فرآیند های شفای آیینی در درمان بیماری ها و شیوه های حصول سلامتی بیماران در بخش های مختلفی از استان کرمانشاه پرداخته شده است. سعی این مقاله بر آن است تا نشان دهد که چگونه عناصر طبیعی بعدی روحانی و مقدس می پذیرند و به نمادی از شفا تبدیل می شودند، تا در خدمت سلامتی بیمار قرار گیرند. در این میان وجوه کلامی درمان، بعدی اساسی و پایدار از شفای آیینی را دربر دارد، که در نزد مردم با عنوان «دعا» شناخته می شود. در اینجا هنگام بررسی رفتارهای آیینی شفا، بر «دعا» به عنوان بعدی کلیدی نیز تاکید می شود و موضوع بحث و تحقیق قرار می گیرد.

منابع فرهنگ عامه ایران و متون طب سنتی نشان می دهند که مردم ایران برای درمان بیماری ها از تعویذهای متنوعی استفاده می کرده اند. بر اساس باورهای عامیانه این اشیا، نیروهای خارق العاده ای دارند که انسان ها را در رویارویی با مشکلات زندگی یاری می رسانند. «تمیمه» یکی از عمده ترین موارد استفاده ها از تعویذ است، از قدیمی ترین باورهای بشر و احتمالا فراگیرترین و رایج ترین باورهای فراعلمی است. «تمیمه» مهره هایی است با خال های سفید روی زمینه ای سیاه رنگ یا برعکس، که حول یک تسمه یا ریسمان به بند کشیده شده است. این مهره به گردن آویخته می شود تا بیماری ها و خطرات را دفع کند. از اهداف این پژوهش، توجه به موضوع استفاده از تعویذی به نام «تمیمه»، به عنوان یکی از عناصر بسیار شایع فرهنگ عامه است. در این نوشتار با بهره گیری از روش کتابخانه ای به بررسی انواع بکارگیری مهره ها برای درمان بیماری ها و باورهای مرتبط با آن پرداخته شده است.

گیاه شناسی مردمی یکی از شاخه های مردم شناسی است. در طول تاریخ گیاهان به گونه های مختلفی در زندگی انسان ها حضور داشته اند از جمله می توان به کاربرد آن ها در زمینه درمان بیماری ها اشاره کرد. در ایران مطالعه گیاهان از منظر مردم شناسی حوزه ای بسیار جوان است. از این رو معرفی گیاهان دارویی امری لازم و ضروری می نماید. در این مقاله سعی بر آن شده تا به دانش بومی مردمان ساکن کوهپایه های زاگرس در زمینه استفاده از بلوط و خواص درمانی آن پرداخته شود. بلوط و جفت آن که در منطقه مورد مطالعه «مازو» نیز نامیده می شود، یکی از گیاهانی است که از گذشته تا حال در طب سنتی ایران استفاده شد و خواص درمانی آن همواره بر درمانگران بومی شناخته شده بوده است. حوزه فرهنگی مورد مطالعه در این مقاله شامل استان های لرستان، کرمانشاه، کهکیلویه و بویراحمد، خوزستان و چهارمحال و بختیاری است.

بیماری پدیده ای جسمی است که از دیرباز با باورها و اعتقادات دینی درآمیخته است. درمان بیماری نیز چون از رنج انسان می کاهد، به درمانگر نیرویی اسطوره ای می دهد.
درمانگری امری قدسی است همان گونه که اولین درمانگران نیز در اندیشه اساطیری ایرانیان افرادی مقدس بوده اند. در نواحی جنوبی ایران درمانگری سنتی نقش ویژه ای در درمان بیماری ها مخصوصا بیماری های روحی و روانی دارد.
درمانگران به درمان بیماری هایی می پردازند که تجربه لازم را برای بهبود آن بیماری کسب کرده اند. معمولا هر درمانگر توان رفع یک یا چند بیماری خاص را دارد. بنابراین برای تمام بیماری ها نمی توان به یک فرد مراجعه کرد. بعضی شکسته بند هستند، بعضی دیگر به درمان بیماری های روحی می پردازند و عده ای دیگر ماما هستند و به زنان در امر زایمان کمک می کنند.
درمانگران در این منطقه به سه شیوه روش درمانگری را می آموزند: یا از طریق ارث، از پدر و مادر خود می آموزند، یا در اثر ارتباط با پری و تسخیر آن ها توان درمانگری در فرد ایجاد می شود، یا از طریق تجربی و در اثر تمرین و ممارست به شیوه های درمانگری دست می یابند.
این مقاله به بررسی این درمانگران، اسامی سنتی آن ها، و راه ها و شیوه های درمان این درمانگران می پردازد.

پژوهش و بررسی طب عامه و پزشکی سنتی یکی از محورهای مهم مطالعات انسان شناسی است. نظریه های مربوط به مسائلی همچون طب عامه، گیاه درمانی، درمان های غیر گیاهی، دعادرمانی، جادودرمانی و در مواردی نیز به طلسم و تعویذ و اموری مشابه آن ها می پردازد. به واسطه وفور و تنوع گیاهان دارویی و تعدد درمان ها طب گیاهی در ایران یادآور فرهنگ دیرین و غنی این سرزمین است. درمان از طریق گیاه بیانگر فرهنگ قومی و تجربه عملی مردم در ادوار کهن برای پیشگیری و درمان بیماری هاست. به عبارتی استفاده از گیاهان متعدد و گوناگون در کنار درمان های متنوع دیگر یادآور می شود که بهره گیری از گیاه و خصوصا ساقه، برگ، گل، ریشه و... برای درمان و تسکین دردها و آلام روحی و جسمی ریشه در تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم دارد، زیرا در طول تاریخ انسان برای سلامتی خود و دیگران کوشش کرده و همواره مفیدترین و موثرترین راه را برای درمان انتخاب نموده است. انسان همواره با آزمایش، تکرار و تمرین علاوه بر پیشگیری از ابتلا به بیماری ها در درمان آن ها نیز به موفقیت هایی دست یافته است. مطالعه و بررسی نقش گیاهان دارویی در درمان بیماری ها در مناطق کرمانج نشین خراسان به ما این امکان را می دهد تا علاوه بر دستیابی به روش های تشخیص و درمان بیماری ها و امراض نسبت به نحوه استفاده از گیاهان مختلف برای امراض گوناگون اطلاعاتی را به دست آوریم. به این وسیله می توانیم در تبیین و تشریح آن ها به نماد و نشانه هایی از انواع آیین و رفتارهای آیینی و اعمال ماورایی واقف گردیم.
در این مقاله تلاش می شود تا موارد استفاده از گیاهان دارویی در بین کرمانج های شهرستان های کلات نادری، درگز و قوچان بررسی شود. در این پژوهش سعی داریم تا با ذکر نام گیاه، نحوه درمان، شیوه های تبدیلی گیاه به عرقیات، قسمت های مورد استفاده دارویی گیاه، میزان استفاده، زمان استفاده، مقدار استفاده و مواردی از این دست برای پیشگیری و درمان بیماری ها را محور پژوهش خود قرار داده و نسبت به ثبت و ضبط آن اقدام نماییم.