فصلنامه آفاق امنیت
پیاپی 26 (بهار 1394)

محور اصلی مقاله حاضر تعریف و تشریح مولفه ها و ویژگی های امنیت متعالیه و توضیح مبانی نظری آن، به مثابه مکتبی است که می تواند مبنای رویکردهای امنیتی در جمهوری اسلامی باشد. امنیت متعالیه، به مثابه یک مکتب اسلامی امنیت و در تقابل با مکاتب امنیتی متدانی و متعارف موجود در دنیا و مطرح در علوم امنیتی مورد توجه نگارنده است. نویسنده با رویکرد نظریه-پردازی و روش استنباطی - استنادی، پاسخ سوال مذکور را بررسی و ارائه می کند. مبنای مفهومی و نظری مباحث مقاله، نظریه دو فطرت امام خمینی(ره)(ره) است. بر این اساس، ویژگی های نظریه امنیت متعالیه در محورهای مفهوم، ابعاد، مرجع، سطح، بحث خودی و غیرخودی، روش های تحصیل امنیت و راهکارهای استراتژیک امنیتی توضیح داده شده است.

یکی از راه های درک مناسب هر نظام فکری و اجتماعی، فهم سازه انسانی آن است. جمهوری اسلامی نظامی است که مدعی طرح نو از انسان و نظام اجتماعی در جهان مدرن است. این نوع برداشت از انسان پایه تمامی سازه های شکل دهنده جمهوری اسلامی، از جمله مکتب امنیتی آن است. درک نوع انسان مورد نظر مکتب امنیتی جمهوری اسلامی نه تنها شناخت بهتری از نظام جمهوری اسلامی فراهم می سازد، بلکه رویکرد و چارچوب رفتار نهادهای دفاعی و امنیتی را برای حفظ نظام روشن می سازد. انسان مورد نظر مکتب امنیتی جمهوری اسلامی انسان اخلاقی مبتنی بر دین اسلام یا انسان اسلامی است. این نوع انسان سازه ای بسیار عالی، جدید و نو از مکتب امنیتی در حوزه مطالعات امنیتی ارایه خواهد داد که در آن، انسان اسلامی مرجع امنیت است. در عین حال، مقاله نشان می دهد که این نوع مبانی انسان شناسی برای اینکه الگو و اسوه برای همه انسان ها باشد، استلزامات امنیتی در جهان امروز دارد که با توجه به تجربه سه دهه جمهوری اسلامی نیازمند توجه بایسته است. این مقاله نه تنها شناخت مناسبی از صورت معنایی مکتب امنیتی جمهوری اسلامی ارایه می کند، پرتو و افق روشنی نیز برای آینده می گشاید.

نظام جمهوری اسلامی ایران در عین حفظ برخی اصول و چارچوب های کلان طی بیش از سه دهه حیات خود، تحولات شگرفی را در عرصه های مختلف تجربه کرده است که عرصه امنیت نه فقط یکی از آنها، بلکه تعیین کننده تحول در بسیاری از عرصه های دیگر نیز بوده است. بر این اساس، لازم است موضوع تحول مبانی نظری امنیت در جمهوری اسلامی ایران در کانون توجه قرار گیرد تا هم ماهیت و ابعاد آن و هم تاثیرش در سایر عرصه ها مشخص شود. استدلال نگارندهاین است که مبانی هستی شناختی امنیت در جمهوری اسلامی ایران از غرب محوری به سمت بومی گرایی تغییر یافته، اما تحولات متناسب با این تغییر در حوزه های معرفت شناختی و روش شناختی صورت نگرفته است. در وافع،، مساله اساسی این نوشتار بررسی میزان تناسب و توازن در مبانی هستی شناختی، معرفت شناختی و روش شناختی امنیت در جمهوری اسلامی ایران و فهم و درک علل و دلایل عدم توازن در آنهاست. به عبارت دیگر، فرضیه نویسنده این است که تحول مبانی معرفت شناختی و روش شناختی امنیت در جمهوری اسلامی ایران متناسب با تحول در مبانی هستی شناسی آن نبوده است. بررسی و آزمون این فرضیه خواه ناخواه ما را به امکان یا امتناع تحول در این حوزه ها و همچنین کشف دلایل و زمینه های آن سوق خواهد داد.

مقاله حاضر با تکیه بر آموزه های مکنون در آثار رهبران فکری انقلاب اسلامی ایران، به بررسی مناسبات آزادی و امنیت در مکتب امنیتی جمهوری اسلامی ایران می پردازد. از نظر نگارنده، در مکتب امنیتی جمهوری اسلامی ایران، از آنجا که عدالت زمینه ساز امنیت و امنیت نیز زمینه ساز آزادی است، عدالت زمینه ساز آزادی دانسته شده و در نتیجه به تقدم عدالت بر آزادی در این مکتب امنیتی حکم داده می شود. البته تقدم عدالت بر آزادی نه به مفهوم تک عاملی بودن تحقق آزادی، بلکه به مفهوم تقدم عدالت در زمینه سازی تحقق آزادی است. این تقدم همچنین به مفهوم کم اهمیت بودن ارزش آزادی در مکتب امنیتی مذکور نبوده، در برابر بر اهمیت آزادی به مثابه ثمره عدالت و امنیت دلالت دارد.

جمهوری اسلامی ایران نظامی مکتبی و توحیدی است و بسیار بدیهی است که برای ترسیم الگوی امنیتی این نظام سیاسی به منابع اصیل اسلامی همانند قرآن کریم مراجعه شود. به همین دلیل ودر راستای دستیابی به چنین الگوی قرآنی، در مقاله حاضر مفهوم، جایگاه و ابعاد مهم امنیت، و سازوکارهای تامین آن برمبنای قرآن کریم تبیین و ضمن اشاره هایی به دیدگاه امام خمینی(ره)، تلاش شده است نشان داده شود که این کتاب آسمانی و به تبع آن، اندیشه امام راحل(ره) و مکتب امنیتی جمهوری اسلامی ایران دارای دیدگاه متعالی، مدرن و کارامد درباره مفهوم متحول و پیچیده امنیت، به ویژه در ابعاد همه جانبه معنوی، فردی، اجتماعی، سیاسی، نظامی و... است. در تبیین الگوی قرآنی مکتب امنیتی جمهوری اسلامی ایران باید اذعان کرد که از یک سو، ایمان و امنیت معنوی، سرچشمه و مبنای اصلی تمام ابعاد امنیت و سازوکارهای تامین آن بوده، بین این ابعاد و سازوکارها، هم پیوندی و توازن عمیقی برقرار است؛ ضمن آنکه هرگونه امنیتی در هر بعد از ابعاد آن، در نهایت، ریشه در ایمان و اعتقادات معنوی و الهی دارد و هرگونه ناامنی در هر عرصه ای، بالاخره ریشه اش به بی ایمانی و صفات متقابل ایمان، مانند: شرک، کفر، ظلم، استکبار و... برمی گردد. از سوی دیگر، مومن و صفات ایمانی، اصلی ترین خاستگاه صدور کنش های امنیت زاست و می توان در استنتاج نهایی گفت که بسترسازی حیات معنوی طیبه و حسنه برای تربیت و تهذیب افراد در حوزه رفتارهای فردی و اجتماعی و دوری کردن آنها از حیات سیئه و غیرایمانی، اصلی ترین سازوکار برای برقراری امنیت، در الگو و مکتب امنیتی جمهوری اسلامی ایران است.

از مهم ترین عناصر تحلیلی مفهوم امنیت در هر مکتب امنیتی، مرجع امنیت است که در پاسخ به سوال امنیت برای چه کسی یا برای چه چیزی شکل می گیرد. ضرورت مرجع امنیت از آن جهت است که در غیاب آن نه مساله های امنیتی(تهدیدها) می تواند مطرح باشد و نه اهداف و غایات امنیتی موضوعیت پیدا می کند. مرجع امنیت مانند مفهوم امنیت، محل اختلاف و مناقشه است و امنیت پژوهان براساس فلسفه آگاهی، به ویژه مسائل مرتبط با هستی شناسی و معرفت شناسی، مرجع یا مراجع خاصی انتخاب کرده اند. در نتیجه، مرجع امنیت در مکاتب و رویکردهای نظری در حوزه مطالعات امنیتی پیرامون مفاهیمی هم چون فرد، رژیم، جامعه، دولت و جامعه جهانی می چرخد. علاوه بر این، ساختار محیطی و به ویژه عناصر فرهنگی و نهادی در هر کشوری، الزاماتی را برای مکتب امنیتی دارد و مکتب امنیتی در محیط های متفاوت دولت ها معانی مختلفی پیدا می کند. جمهوری اسلامی ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و برخوردار از ساختار محیطی(به ویژه عناصر نهادی و فرهنگی) متمایزی از سایر واحدهای عضو نظام بین الملل است. این تفاوت ایجاب می کند که جمهوری اسلامی ایران، مکتب امنیتی مبتنی بر اقتضائات و نظام ارزشی و هنجاری خود داشته باشد و برمبنای آن چیستی امنیت، مرجع امنیت، مساله های امنیتی و راهبردهای امنیتی معین شود. بر همین اساس، سوال پژوهش حاضر این است که مرجع یا مراجع امنیت در مکتب امنیتی جمهوری اسلامی ایران کدام ند و چه رابطه ای میان این مراجع وجود دارد. فرضیه پژوهش این است که مرجع امنیت در مکتب امنیتی جمهوری اسلامی چندبعدی و ترکیبی است و مشتمل بر اولویت بندی نظام، اسلام و جامعه است و در عین حال، رابطه ای تعاملی میان آنها وجود دارد. برای تبیین فرضیه پژوهش، از اسناد بالادستی مانند: قانون اساسی، سند چشم انداز توسعه در افق 1404 و بیانات حضرت امام(ره) و مقام معظم رهبری بهره خواهیم جست. پژوهش حاضر از نوع تحقیقات بنیادی کاربردی است و از روش توصیفی تحلیلی استفاده خواهد شد.