نشریه مطالعات قرائت قرآن
سال دوم شماره 3 (پاییز و زمستان 1393)

یکی از پیش نیازهای حجیت الفاظ قرآن کریم و مبانی فهم و تفسیر آن، در اختیار داشتن قرائت ابلاغ شده از سوی پیامبر(ص) است. دانشمندان قرآنی تلاش کرده اند قرائات نقل شده از قرآن را جمع کنند که اصطلاحا به آن «قرائات مشهوره» گفته می شود. محدث نوری در دلیل دهم از دلایل دوازدهگانه خود بر اثبات تحریف قرآن، با زیر سوال بردن انعکاس قرائت نبوی در مصحف کنونی، به طرح و تایید نظریه تحریف قرآن می پردازد. وی با استناد به قرائات متعدد از قرآن و بعد از بیان چند مقدمه، چنین نتیجه می گیرد که قرآن بر یک قرائت نازل شده است، ولی مصحف کنونی مصون از راه یابی قرائات دیگر به آن نبوده؛ بنابراین مصحف کنونی، دقیقا همان قرآن نازلیافته بر نبی اکرم(ص) نیست. البته از آن جا که ایشان مقدمات را در اثبات این نتیجه کافی نمی داند، به تکمیل دلیل خود رو می آورد و با تمسک به تتمیم به عدم قول به فصل و طریق اولویت، از مقدمات مذکور نتیجه می گیرد که اختلاف قرائات موجب تحریف قرآن است. بررسی دقیق و علمی استدلال محدث نوری در لازم آمدن تحریف به خاطر وجود اختلاف قرائات، نشان می دهد که استدلال وی، به هیچ وجه مثبت تحریف قرآن نیست. از مهم ترین اشکال های وارد بر سخن وی این است که: اولا اساسا تمسک به اجماع در این موضوع صحیح نبوده و ثانیا اجماع ادعایی ایشان در میان دانشمندان قابل اثبات نیست.

اختلاف قرائات نزد بلاشر و برخی دیگر مستشرقان، بهانه ای، برای خدشه دار کردن اتقان و سلامت قرآن از تحریف است. بلاشر برای اثبات این ادعای خویش، دلایلی می آورد. در این نوشتار، ما بعد از بیان معنای لغوی و اصطلاحی قرائات، به بررسی و بیان زمینه ها و عوامل شکل گیری علم قرائات از نگاه بلاشر می پردازیم که مخالفت ها و مواجه های اعتقادی و اجتماعی، پدیده استناد به پیامبر(ص) در جهت دفع شبهه بدعت از نظرات خود، پایبندی علماء نحو به قواعد صرف و نحو، تجویز اجتهاد در قرائت برای خود و نیز مکاتب موجود در بصره و کوفه و یا إعراب و حرکت نداشتن قرآن های موجود در آن زمان و احیانا تاثیر مراکز علمی که قاریان در آن تحصیل می کردند از جمله این عوامل است که زمینه های شبهه و تردید و دامن زدن به اختلاف قرائات را پدید آورده است.

دانش های زبانی را باید از جمله دانش های موثر در وقف و ابتدا به شمار آورد. از آنجا که این دانش ها با گذر زمان تغییر و تحول یافته اند، زبانشناسی جدید می تواند تحولی در شیوه آموزش و تحلیل این علم پدید آورد. در این نوشتار تاثیر زبانشناسی جدید در دانش وقف و ابتدا، با شیوه توصیفی تحلیلی بررسی شده است. نتیجه این تحقیق حاکی از آن است که موارد وقف، با تقسیم زبان به گروه، جمله، جمله مستقل و بند کاملا مربوط است و در صورتی که ملاک های روشنی از این تقسیم بندی ارائه شود، جایگاه وقف در آیات قرآن، به سادگی قابل تشخیص و آموزش خواهد بود.

نوشتار پیش رو، مروری کوتاه بر نظریه تواتر قرائات و نقد ادله آن است. قرائت یا همان «ویژگی های زبانی و گفتاری واحد مقروء»، از غالب مورد اتفاق، و اندک مورد اختلاف میان قراء، تشکیل یافته است. در این نگاشته، به بررسی شرایط انتساب قرائت به نبی اکرم(ص) از مجرای احراز تواتر آن می پردازیم. به نظر نگارنده ادله مورد استناد قائلان به تواتر، ناتمام است؛ زیرا این ادله نهایتا، قرائت واحد یا قرائات متعدد را تا عصر نزول به پیش می برند، لیک دلیلی بر تقریری بودن آن ها و بر فرض تقریری بودن، دلایلی بر وحیانیت آن ها نیست. البته هر اختلافی در قرائت، لزوما به تغییریافتگی در قرآن نمی انجامد و بر فرض بروز تغییر نیز به معنای تحریف نخواهد بود.

مشروعیت استعمال فنون موسیقایی در آواهای مذهبی به یکی از چالش های جامعه دینی امروز تبدیل شده به گونه ای که بررسی فقهی و تطبیقی در این حوزه را به ضرورتی اجتناب ناپذیر بدل کرده است. نوشتار حاضر، در یک بررسی جامع و فراگیر صوت، عرفا مطرب را به عنوان موضوع حرمت غناء معرفی می کند. به علاوه، مدعای انصراف مفهوم غناء به غنای لهوی و شبهات مطرح حول موضوع غناء اعم از شبهات مفهومیه و مصداقیه نمی تواند مقید اطلاق حرمت غناء باشد. نگارنده با تطبیق نتایج بحث بر اسلوب تلاوت حرفه ای عقیده دارد، دلایلی چون تنگناهای تجویدی و حساسیت های شرعی سختگیرانه در جنبه موسیقایی تلاوت، موجب شده در قیاس با دیگر آواهای مذهبی آسیب کمتری در زمینه ورود اصوات محرم متوجه تلاوت حرفه ای باشد. در همین راستا، این نکته بیان شده که صوت لهوی حرمت مطلق نداشته، اما استعمال آن در تلاوت قرآن حرام است. روایات مشتمل بر استحباب تغنی و ترجیع در تلاوت نیز نمی تواند مخصص حکم حرمت مطلق غناء باشد. همچنین در فقه شیعی مانعی برای استعمال الحان موسیقی عربی در تلاوت نیست، به شرطی که این الحان، غنایی و لهوی نباشند و موجب سبکی و وهن کلام الهی نشوند. اهل سنت مناط صحت یا عدم صحت شرعی استعمال الحان را بر حکم شرعی غناء متوقف نمی دانند. نوشتار حاضر بازخوانی و برداشت های نوینی از مدلولات برخی روایات مشهور مرتبط با حوزه زیباخوانی قرآن کریم ارائه کرده است.

تلاش برای نزدیک شدن به قرائت معصومان(ع) امری است که برای قاریان مسلمان، به ویژه شیعه، مهم به نظر می رسد. در برخی روایات، حزن یکی از ویژگی های قرائت قرآن کریم شمرده شده است. حزن که در قرائت قرآن کریم هم در قاری و هم در مستمع اثرگذار است، اصل تحزین نامیده می شود. معنا شناسی و تبیین تحزین القرائه با استفاده از روایات می تواند، قرائت قاریان را به قرائت رسول خدا(ص) و ائمه(ع) نزدیک کند. حزن در قرائت، نتیجه تدبر در آیات عذاب و احوال و اهوال قیامت و تاسف از فراق و شوق به وصال الهی است.

قرآن پژوهان مسلمان باید شناخت دقیقی از دیدگاه های خاورشناسان درباره قرائت قرآن و زمینه های پژوهشی داشته باشند تا بتوانند این دیدگاه ها را به بوته نقد گذارند. تحقق این امر مستلزم آشنایی پژوهشگران با مستشرقان قرائت پژوه و آثار آنان است. نوشتار حاضر در پی ضرورت این شناخت به معرفی اجمالی مهم ترین قرائت پژوهان مکتب آلمان، فرانسه، انگلستان، ایالات متحده آمریکا، هلند و مجارستان می پردازد. بررسی آثار مستشرقان پیرامون قرائت قرآن نشان می دهد که برخی از آنان یا اثری مستقل درباره قرائت قرآن به جای گذاشته اند یا در کنار مباحثی چون جمع قرآن، مصاحف صحابه، تحریف ناپذیری قرآن و... به مبحث قرائت پرداخته اند.