پژوهشنامه خراسان بزرگ
پیاپی 17 (زمستان 1393)

همزمان با نیمهء نخست قرن6ه.ق./ 12م. و به همت یکی از بازماندگان امپراطوری «لیائو» با نام «یه لیو داشی» - که پس از نابودی امپراطوری لیائو در چین، راهی نواحی غربی شده بود- امپراطوری جدیدی با نام لیائوی غربی در سرزمین آسیای میانه تاسیس شد. این امپراطوری، توسط مورخان مسلمان، با نام «قراختاییان»، مشهور گردید. جالب توجه آنکه حرکت «یه لیو داشی» و نیروهای تحت امر وی به سوی مناطق غربی به همین جا ختم نشد، بلکه به زودی به نواحی فرارود و خراسان بزرگ نیز کشیده شده و به رویارویی های آنها با حکومت های مسلمانی همچون سلجوقیان انجامید. نوشتار حاضر بر آن است تا در گام نخست به معرفی امپراطوری قراختایی پرداخته و در دومین گام، چگونگی روابط سیاسی میان این حکومت با سلاطین سلجوقی مستقر در خراسان بزرگ و فرارود را مورد واکاوی قرار دهد. این نوشتار بر اساس هدف، از نوع تحقیقات بنیادی و بر اساس ماهیت و روش، از نوع تحقیقات تحلیلی است. بنابراین پرسش تحقیق در این نوشتار عبارت است از اینکه: قراختاییان که بودند و همزمان با ورود آنان به فرارود و خراسان بزرگ چه چالش هایی میان آنان با سلاطین سلجوقی منطقه ایجاد گردید؟ نتیجهء به دست آمده از این نوشتار، نشانگر آن است که در نیمه ء نخست قرن 6ه.ق/ 12م. و همزمان با سلطان سنجر سلجوقی، فرارود و خراسان بزرگ، عرصهء درگیری میان قراختاییان با سلجوقیان بود اما از نیمهء دوم این سده، حکومت های غوری و خوارزمشاهی، جای سلجوقیان را در این چالش ها گرفتند.

پروژه مسکن مهر یکی از عظیم ترین پروژه ها و سیاست های تولید و عرضه مسکن شهری ایران در دولت نهم و دهم بود که با هدف تامین مسکن برای گروه های پایین درآمدی جامعه از طریق کاهش یا حذف بهای زمین، از قیمت تمام شده مسکن در مقیاسی وسیع به اجرا درآمد. با این وجود، در اغلب شهرهای ایران، عدم توجه به شاخص های بهینه مکان یابی احداث این سایت ها، به چالشی اساسی در فرایند اجرا و بهره برداری از مجموعه های فوق بدل شد. از این رو در چارچوب تبیین منطقه ای چالش های مکان گزینی سایت های احداث مسکن مهر در ایران، هدف اصلی این مقاله «سنجش و ارزیابی شاخص های بهینه مکان یابی مسکن مهر در شهرهای زیر 25000 استان خراسان رضوی» خواهد بود. روش شناسی انجام این پژوهش، از نظر هدف تحقیق،کاربردی و از منظر چارچوب پژوهش، تحلیلی- توصیفی است که به شیوه پیمایشی و در سطح شهرهای زیر 25000 نفر انجام می شود. چارچوب این تحقیق مبتنی بر ایجاد سامانه ای همدیدبان برای تلفیق معیارها و زیرمعیارهای متعدد برای ارزیابی میزان انطباق شاخص های بهینه مکان گزینی مسکن مهر با وضع موجود در مقیاس کلان و منطقه ای (استان خراسان رضوی) و در شهرهای زیر 25000 هزار نفر این استان خواهد بود. مهم ترین شاخص های مورد استفاده در این پژوهش، شاخص ها و معیارهای فیزیوگرافی (توپوگرافی زمین، دسترسی به شهر مادر، عدم صدمه به زمین های کشاورزی)، معیارهای آب شناسی (امکان تامین آب، امکان دفع فاضلاب، امکان هدایت آب های سطحی و سیل گیر نبودن)، معیارهای زیست محیطی (چشم انداز، حریم زیست محیطی) و معیار هزینه، خواهد بود. هچنین، در این پژوهش از تکنیک های وزن دهی و تلفیق اطلاعات، نظیر وزن دهی تخصیص امتیاز و قضاوت ترجیحی و مدل AHP استفاده شده است. این پژوهش نشان می دهد که با توجه به معیارهای مکان یابی در بین شهرهای جامعه هدف، شهر طرقبه در مجموع، بهترین مکان یابی را با توجه به معیارها دارا بوده و شهرهای شاندیز، بجستان، جغتای و خواف در رتبه های بعدی قرار می گیرند.

عصر سامانیان از جهت تحولات مهم علمی– فرهنگی در تاریخ ایران جایگاه ویژه ای دارد و به عصر شکوفایی خراسان بزرگ شهرت یافته است. سامانیان، این خاندان ایرانی تبار، مسلمان، فرهنگ دوست و علم پرور در قیاس با دیگر دودمان های ایرانی و حاکم خراسان، آزاد اندیش و خرد ورز بودند. بزرگترین چهره های علمی و فرهنگی ایران و اسلام و نوابغ برتر ایران همچون ابن سینا، بیرونی، زکریای رازی و... در دامان این خاندان و یا بعدها در کانون های متاثر از آنها ظاهر شدند. شهر بزرگ نیشابور در دوره سامانی به عنوان معدن فضلا و منبع علما از اهمیت والایی برخوردار بوده است. وجود دانشمندان و بزرگان و پیشوایان، آموزشگاه های بانظم، انتظام امور و شایستگی و رسم و آیین گزیده، هنر و مهارت، کانون های تبادل و اشاعه اندیشه ها صفات و ویژگی هایی است که شهر نیشابور به آنها متصف و به مهد علم و فرهنگ شناخته شده بود.این پژوهش با هدف واکاوی جایگاه آموزش و ویژگی های فضاهای آموزشی، مساجد، مکتب خانه ها، مدارس، خانه علما، دکان، خان و رباط در دوره سامانی در شهر نیشابور به روش اسنادی و مطالعه کتابخانه ای انجام شده است. پژوهش حاضر، رویکردی جامع به نهادهای آموزشی دارد که تا کنون کمتر مدنظر قرار گرفته است. یافته های پژوهش بیان گر آن است که تاسیس نهادهای آموزشی سازمان یافته و پشتیبانی زمامداران از دانشمندان موجب تقویت تولید علم و شکوفایی فکری فرهنگی خراسان بزرگ دوره سامانی در شهر نیشابور بوده است.

منطقه ی سرایان در شمال غرب خراسان جنوبی با اقلیمی نسبتا سرد و کوهستانی واقع گردیده است. دشت ها و کوه های اطراف سرایان کاملا مستعد زندگی در برهه های مختلف زندگی بشر بوده اند. بررسی های صورت گرفته در این منطقه نشان می دهد که اوج پیشرفت و تحول فرهنگی آن در هزاره های چهارم و سوم ق.م اتفاق افتاده است. هرچند پیشرفت های بشری دیرتر از غرب ایران به این مناطق رسید با این حال مطالعات انجام شده نشان می دهد که نقش جنوب خراسان در تحولات منطقه پر رنگ بوده است.طی سال های گذشته در جنوب خراسان با کشف محوطه کله کوب و داده های بدست آمده از آن می توان به چگونگی تبادلات فرهنگی این منطقه پی برد. شناسایی سنگ لاجورد و مهره هایی از قبیل عقیق جگری نیز بدون شک نشان از تجارت و مبادله با محوطه های مشابه در جنوب شرق و همچنین محوطه های آسیای مرکزی دارد و یا حداقل نشان می دهد که در مسیر تجارت از شمال افغانستان به بین النهرین قرار داشته است. با توجه به مستندات موجود، محوطه کله کوب نقش مهمی را در مبادلات درون منطقه ای و حتی فرامنطقه ای ایفا می کرده است. هدف از انجام این پژوهش معرفی شاخصه های فرهنگی و نیز تعاملات و برهم کنش های صورت گرفته در هزاره های چهارم و سوم پ.م در جنوب خراسان می باشد.روش جمع آوری اطلاعات به صورت میدانی (کاوش) و کتابخانه ای (اسنادی) می باشد. نتایج موجود نشان می دهد که محوطه ی کله کوب با قرارگیری در شاهراه ارتباطی شرق و غرب، تحت تاثیر تحولات موجود بین این مناطق قرار گرفته و در تعاملات اقتصادی و شاید سیاسی، در طول آغاز نگارش ایفای نقش کرده است.

آمایش سرزمین به عنوان یکی از گرایش های نوپا در سازماندهی سیاسی فضا شناخته می شود. ماهیت بنیادی این گرایش، ترکیب روش های اقتصادی، سیاسی و برنامه ریزی است. آمایش به سبب تاکید بر مدیریت سیاسی- جغرافیایی فضا، نوعی رویکرد کل نگر به شمار می آید. آمیختگی این رویکرد با برنامه ریزی فضایی، مدیریت فضا در یک قلمرو مشخص را سازمان یافته تر و عینی تر می کند. بر این پایه، به کارگیری شاخص های آمایشی در مدیریت قلمروهای مرزی، تا اندازه ی زیادی می تواند چالش های مرزی را شناسایی و راهکارهای واقع گرایانه را برای مدیریت آن ارائه کند. قلمروهای مرزی به سبب اهمیت ژئوپلیتیکی خود، به ویژه در ایران، همواره جلوه گاهی از توانمندی یا ناکارامدی مدیریت کلان و ملی را نمایان می سازد. به نظر می رسد که بخش قابل توجهی از ناکارامدی در مدیریت مرزهای ایران، به ویژه مرزهای شرق کشور، به سبب نبود رویکرد آمایشی باشد. از این روی، پژوهش حاضر با روش علی-مقایسه ای به بررسی آمایشی چهار شهرستان مرزی استان خراسان جنوبی، شامل شهرستان های نهبندان، درمیان، زیرکوه و سربیشه پرداخته است. برای بررسی وضعیت آمایشی این شهرستان ها با رویکرد امنیت و توسعه ی پایدار، توزیع 23 شاخص از شاخص های توسعه شامل شاخص های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی و زیرساختی در سطح شهرستان های مذکور مطالعه شده است. مفروض اصلی این پژوهش این است که میان اقتصاد فضا و وضعیت امنیتی هر منطقه، رابطه وجود دارد. برپایه ی نتایج این تحقیق، به نظر می رسد که ناهمگنی و توزیع نامطلوب شاخص های توسعه در شهرستان های مرزی استان خراسان جنوبی، بستر مناسبی برای گسست های امنیتی ایجاد می کند و به دلیل، فرامقیاس بودن مسئله ی امنیت، گسست امنیتی در مقیاس محلی، دامنه ی خود را به مقیاس ملی خواهد رساند.

«درون گرایی» و «محرمیت» دو اصل اساسی و بنیادی در معماری ایرانی – اسلامی است که تاتیر بسزایی در شکل گیری سازمان فضایی شهرها و عناصر کالبدی بناهای سنتی ایران داشته است. هرچند عامل اقلیم در انتخاب و گزینش اصل درون گرایی در شهرسازی ایران قبل از اسلام موثر بوده است لیکن در دوره اسلامی بر پایه مبانی و ارزش های اعتقادی و جهان بینی اسلامی علاوه بر الگوی درون گرایی، اصل محرمیت نیز از دو منظر کالبدی و معنایی به عنوان یکی از معیارهای اصلی طراحی شهرها و بناها مورد توجه معماران قرار گرفت. از جمله فضاهایی که بازتاب دو اصل فوق الذکر به روشنی در فضاهای کالبدی آن قابل مشاهده است خانه ها هستند. نداشتن ارتباط بصری مستقیم داخل خانه با فضاهای شهری و تقدس بخشیدن و حفظ حریم خانواده و فراهم کردن فضا و قلمرو محرم در عناصر فضایی از ویژگی ها و شاخصه های خانه های دوران اسلامی ایران است. نگارنده در پژوهش حاضر با هدف بازشناسی و بازنمایی دو اصل درون گرایی و محرمیت در عناصر کالبدی - فضایی خانه های تاریخی بیرجند سعی در تببین آن با روش توصیفی- تحلیلی و ابزار گردآوری اطلاعات مشاهده و بررسی میدانی خواهد داشت. نتایج پژوهش بیانگر آن است که در طراحی و ساخت خانه های تاریخی بیرجند معماران از دو اصل درون گرایی و محرمیت در ساماندهی فضایی عناصر کالبدی بهره گرفته اند؛ که بازتاب آن را می توان درساخت بنا با نقشه و الگوی درون گرایی و تامین لایه های محرمیت سه گانه عمومی– خصوصی و نیمه خصوصی مشاهده کرد.

دوره تیموری از لحاظ معماری و هنر سرآمد دوره های اسلامی بشمار می رود. در این دوره از انواع هنرها بویژه خوشنویسی در نگارش کتیبه های تزئینی اماکن و بناها استفاده شد. مساجد از مهمترین اماکن فرهنگی، اجتماعی و مذهبی جامعه عصر تیموری است که در ساخت و تزیین آنها از ذوق و هنر خطاطان استفاده شد و خطاطان با کتیبه نگاری های متعدد و متنوع و با استفاده از مصالح مختلف و خطوط گوناگون مساجد را از توانایی های ذوقی و هنری خود آکنده کردند. از این رو شاهد تجلی هنر خوشنویسی اسلامی در قالب کتیبه های متنوع بر دیوارها، محراب ها، گنبدها و مناره های مساجد به جامانده از عهد تیموری هستیم. از آنجا که تاکنون پژوهشی با محور محتوا و مضامین این کتیبه ها صورت نگرفته، تلاش شده است با بهره گیری از روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و به صورت کتابخانه ای و میدانی کتیبه های مساجد خراسان را از لحاظ نوع خط و محتوا بررسی کرده و ارتباط میان نوع خط، مضمون و موقعیت مکانی کتیبه ها را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم. نتایج حاصل نشان می دهد غالب کتیبه ها با دو نوع خط کوفی مورق و ثلث نوشته شده و بین کتیبه ها از نظر محتوا و کاربری بنا ارتباط و هماهنگی زیادی وجود دارد. این کتیبه ها در بردارنده محتواها و مضامینی هستند که بر اساس نیاز و ضرورت جامعه در جایگاه های مختلف مساجد نگارش و نصب شده اند. در پس حرکات افقی و عمودی خطوط کتیبه ها نیز مفاهیم زیباشناسی مبتنی بر مبانی اعتقادی و دینی نهفته است. علاوه بر این، کتیبه ها برای مراجعه کنندگان همچون رسانه های تبلیغاتی عمل می کردند و ابزاری مناسب برای تبلیغ سیاسی و مشروعیت بخشی حکومت بودند.