نشریه ادب فارسی
سال پنجم شماره 1 (پیاپی 15، بهار و تابستان 1394)

اوحدالدین کرمانی از نظر زمانی نزدیک ترین فرد به ابن عربی و دوست هم سن او شناخته می شود. در تذکره ها و مناقب اوحدالدین به روابط صمیمانه بین این دو تن و ملاقات بین آن ها در شهرهای قونیه، قاهره و دمشق اشاره شده است. این صمیمیت تا حدی بوده که ابن عربی تربیت باطنی صدرالدین قونوی را به اوحدالدین سپرده است. علاوه بر این، شیخ اکبر در فتوحات مکیه از اوحدالدین نام می برد و مطالبی را که از زبان او شنیده است، شرح می دهد. همچنین در رباعیات اوحدالدین کرمانی مفاهیم وحدت وجودی با تصریح لفظ وجود یافت می شود که لحنی عاشقانه دارد و موید تاثیرپذیری وی از شیخ اکبر است. مفاهیم اعیان ثابته و انسان کامل نیز از طریق زبان عرفان عاشقانه و تفکر جمال پرستی در رباعیات اوحدالدین به وضوح تبیین شده است. در این مقاله در نظر داریم تا بر اساس شواهد تاریخی و استناد به اشعار اوحدالدین اثبات کنیم که وی از نخستین شاعران فارسی زبان است که تحت تاثیر اندیشه های ابن عربی قرارگرفته و حتی پیش از قونوی و حلقه اش، رنگ اندیشه وحدت وجودی ابن عربی وار را توام با عرفان عاشقانه به شعر فارسی بخشیده است.

تازه های تحقیق
1.اوحدالدین کرمانی، شاعر بزرگ ایرانی، تقریبا هم زمان با شیخ محی الدین بن عربی به دنیا آمده است و در تذکره ها و فتوحات مکیه، به دیدارها و ملاقات های بسیار دوستانه و صمیمانه میان این دو تن اشاره شده تا جایی که ابن عربی تربیت باطنی صدرالدین قونوی را به وی سپرده است. همچنین ابن عربی در مواضعی از فتوحات مکیه سخنانی را که خود شفاهی از اوحدالدین شنیده با ذکر نام و لقبش نقل کرده است. علاوه بر این، اندیشه های شیخ اوحدالدین، نظیر جمال پرستی، رنگ و بویی از وحدت وجود یافته و در رباعیات او بازتاب پیدا کرده است. مفاهیم وحدت وجود و اعیان ثابته در رباعیات اوحدالدین به وفور دیده می شود؛ البته از آنجا که در آن زمان هنوز مکتب ابن عربی و اصطلاحات خاص او رواج عمومی نیافته بود، رنگ مفاهیم محیی الدینی در رباعیات اوحدالدین بیشتر با اصطلاحات عاشقانه درآمیخته است؛ بنابراین، با بررسی تاریخی و اندیشگانی به این نتیجه می رسیم که اوحدالدین کرمانی نخستین ادیب فارسی زبان است که با ابن عربی ارتباط مستقیم داشته و افکار او را در قالب ادبیات فارسی ترویج کرده است.

ایقاع، میزان موسیقی موزون است؛ چنان که عروض میزان کلام منظوم است. ایقاع مانند عروض، دارای اوزانی است که آن ها را در اصطلاح موسیقی قدیم ایران، ادوار یا ادوار ایقاعی گویند. ادوار ایقاعی از ارکان و ارکان نیز از نقره یا ضربه تشکیل شده که این ضربات معادل حرف در شعر است. زمان های میان نقرات، تعیین کننده وزن ایقاعی هستند. در این پژوهش علم ایقاع و عروض و کلیه نقاط مشترک و نیز تفاوت هایی که آن ها در تقسیمات خود با یکدیگر دارند؛ اعم از تاریخچه، واضع و گاه سبب تسمیه بخش های مختلف بررسی شده است. نکته ها و پیشنهادهایی نیز با توجه به ایقاع که قابل استفاده در عروض به نظر می رسد، همراه با مطابقت بخش های مختلف ارائه می شود. برای بررسی ایقاع و عروض، آن ها را طبق کتاب های قدیم موسیقی ایرانی و عروض سنتی شرح دادیم. میزان امکان مطابقت عروض و ایقاع و ظرفیت های به دست آمده، از یافته های این پژوهش است که به شناخت بهتر وزن درونی و موسیقی شعر می انجامد و به کاربرد بهتر کلام در موسیقی کمک می کند. ایقاع و عروض را می توان از یک سرچشمه دانست که در دو حوزه شعر و موسیقی پدیدار شده اند؛ چنان که واضع هر دو را نیز خلیل بن احمد فراهیدی می دانند.

تازه های تحقیق
عروض در شعر و ایقاع در موسیقی، ابزارها یی هستند که می توان از آن ها برای شناخت بهتر آثار ادبی بزرگ بهره برد. اشتراک عروض و ایقاع از واضع آن ها گرفته تا تشکیل جمله های موسیقایی و مصرع های شعری، نشان از پیدایش هر دوی عروض و ایقاع از یک سرچشمه دارد که این منبع اصلی، همان عامل وزن و زمان است. اساس شعر و شاعری، وزن است و تفاوت زبان با ادبیات را باید در همین عامل اصلی، یعنی تناسب و زمان و به طور کلی وزن جست وجو کرد که همین تناسب، برجستگی هنر را نسبت به غیر آن سبب می شود؛ بنابراین، شعر نیز از این حیث با موسیقی پیوند خویشاوندی دارد. از میان انواع وزن هایی که پیش تر یاد شد (وزن ضربی، وزن کمی، وزن آهنگی و وزن طنینی)، در عروض تنها می توان وزن کمی را بررسی کرد، اما از آنجا که ایقاع شامل سه نوع دیگر این وزن هاست، می توان با استفاده از گستردگی ایقاع در انواع وزن و بهره گیری از این تنوع، در شعر نیز این انواع را یافت و بدین ترتیب، به شناخت بهتر موسیقی شعر و پیاده شدن بهتر کلام در موسیقی شعر کمک کنیم. در پایان، می توان مطابقت ایقاع و عروض را در یک نگاه، این گونه مشاهده کرد:
ایقاع ———-عروض

قطعه موسیقایی————-شعر

جمله ها یا انگاره های قطعه——————-ابیات، مصرعها یا جمله های شعر

ارکان—————–افاعیل و ارکان و واژه ها

نسبت در کشش ها و سکوت ها———————-نسبت هجاها

نقره (نقره ساکن و متحرک)——————–حرف و حرکت (صامت و مصوت)

نگاهی به سابقه اقتباس از متون ادبی در هنرهای نمایشی ازجمله سینما، تلویزیون و تئاتر در جهان نشان می دهد که اقتباس می تواند خلاهای متنی موجود در بخش تئاتر و سایر انواع نمایش را به بهترین وجه پر کند. در ادبیات فارسی، به رغم توصیفی بودن متون ادبی، کم نیستند آثاری که ظرفیت های نمایشی زیادی دارند و می توان با بهره گیری از آن ها به غنای متون نمایشی افزود. یکی از این آثار که به دلیل شهرت منطق الطیر و تذکرهالاولیاء، ارزش های ادبی و هنری آن کمتر شناخته شده، الهی نامه عطار نیشابوری است. این اثر سرشار از حکایت های داستانی است که برخی از آن ها از ظرفیت های نمایشی بسیاری برخوردارند و تاکنون موردتوجه پژوهشگران قرار نگرفته اند. در این مقاله با تکیه بر جایگاه و اهمیت اقتباس از آثار ادبی، به روش توصیفی-تحلیلی و براساس تعریف قرن هجدهمی از تئاتر ارسطویی، ظرفیت های نمایشی حکایت زن پارسا بررسی و وجوه معنایی و ویژگی های ساختاری و... آن، به عنوان زمینه ای مناسب برای اقتباس تحلیل می شود.

تازه های تحقیق
1.یکی از حکایت های ادب عرفانی فارسی، حکایت زن پارسای الهی نامه عطار است. این حکایت که در بین آثار عطار نیشابوری، از معدود حکایت هایی است که دارای ظرفیت های گسترده نمایشی است، با تعریف قرن هجدهمی از تئاتر ارسطویی شباهت بسیار دارد. در این تعریف، نمایش به زندگی انسان های معمولی و مصائب و مسائل آن ها می پردازد و از تعاریف بسته تراژدی و کمدی خارج می شود.
بهره گیری عطار از موضوعی جذاب و گیرا که مبتنی بر مناسبات طبیعی بین زن و مرد در تمام اعصار و جوامع است و بیان بزنگاه های احساسی که اغلب، جزئی از حرف های مگو در عرصه های اجتماعی به شمار می رود؛ همچنین به کارگیری شخصیت پردازی قابل درک و باورپذیر؛گفت و گوهای روان و تاثیرگذار و صحنه پردازی عینی؛ در کنار ساختاری قوی و منسجم دارای آغاز، میانه و پایان با گره افکنی ها و بحران ها و گره گشایی های متعدد، توانسته است وجوه نمایشی این حکایت را بالا برد، تا جایی که روند اقتباس از آن را تسهیل سازد.
محتوای حکایت، علاوه بر کارکرد اخلاقی و عرفانی، به آن کارکرد اجتماعی بخشیده است و تنوع کشمکش ها و پیچیدگی ها و حوادث بر ارزش های هنری حکایت افزوده است؛ به گونه ای که حکایت توانسته است خود را از سطح روایت ادبی- عرفانی صرف، به سطحی نمایشی نزدیک کند و انتظارات مخاطب را از نمایش ارسطویی با تبدیل به نسخه ای نمایشی برآورد.

ادبیات پایداری از یک منظر، نامی است که عمر زیادی از پیدایش آن نمی گذرد و به شعرهایی اطلاق می شود که درباره انقلاب اسلامی و دفاع مقدس سروده شده اند. شعرای زیادی در زمره شاعران این نوع شعر قرار دارند که در کتاب ها و دائرهالمعارف های متناسب، نامشان ذکر شده است. این مقاله در صدد اثبات این نکته است که خسرو فرشیدورد، یکی از پیشاهنگان مبارزه با رژیم دژخیم ستم شاهی بوده است؛ کسی که خود در زندان مخوف آن نظام در دهه چهل به حبسیه سرایی پرداخته و یکی از شیواترین حبسیه های معاصر را به گنجینه های ادب پارسی افزوده است (غزلی با مطلع ستم کشیده زندان شاهم ای یاران/ وطن پرستی و تقوا گناهم ای یاران)، کسی که سابقه شعرسرایی او در مبارزه با نظام طاغوت به سال 1340 بازمی گردد و در مهر 1357 آن ها را به چاپ زیرزمینی و در 1358 به چاپ آشکار رسانده است. همچنین کتاب شعر او در زمینه جنگ تحمیلی به تاریخ مهر 1359 نشان دهنده پیشگامی وی در این دو زمینه است.

تازه های تحقیق
1.فرشیدورد متخلص به خسرو، بیشترین سابقه را در شعر انقلابی دارد؛ به گونه ای که قدیمی ترین شعر او درباره مبارزه با نظام ستم شاهی پهلوی به سال 1340 بازمی گردد. وی از نخستین افرادی است که واژه پایداری را بعد از پانزده روز از آغاز جنگ تحمیلی در اشعار خود به کار برده است و تنها پس از پانزده روز از آغاز جنگ تحمیلی، در پاسداشت سربازان و جنگاوران ایرانی شعر سروده و با مهارتی خاص مایه سرمشق و مضمون آفرینی برای شعرای بعد از خود شده است.
فرشیدورد از نخستین افرادی است که در قالب قصیده برای تکریم و قدردانی از شهدای جنگ تحمیلی شعر سروده و در قالب نو با مضمون دفاع از میهن و جنگ در برابر دشمن طبع آزمایی کرده است. دو شعر «ز میهنت دفاع کن» و «ما جنگ می کنیم» جزو نخستین اشعار فارسی با موضوع جنگ تحمیلی و دفاع از خاک ایران عزیز هستند؛ شعر نخست، در ظرف یک ماه پس از جنگ (مهر 59) و شعر دوم، دو ماه پس از جنگ (آبان 59) سروده شده اند. او نخستین کسی است که در قالب شعر نو در «سرود جنگاوران» (آذر57) پیروزی ملت قهرمان ایران را نوید داده و در قالب قصیده 26 بیتی (اسفند57) پیروزی ملت ایران را تبریک گفته است. وی از معدود کسانی است که با تجربه زندان های مخوف حکومت جور و ستم پهلوی،حبسیه سروده و قصیده «پر از خوشاب دیگر» را به گنجینه ادب فارسی افزوده است.
در بررسی تطبیقی شعر خسرو با شعر یک تن از شعرای شهیر دهه اول انقلاب اسلامی، یعنی سیدحسن حسینی و نیز هم طرازان او از قبیل نصرالله مردانی و قیصر امین پور، چند تفاوت عمده سبکی روی می نماید: 1- استفاده فرشیدورد از زبان ساده و صمیمی و به دور از تکلف و تصنع در مقابل این دسته که زبانی ساده توام با استفاده از خیل عناصر ادبی و صنایع و تلمیحات و استعارات دارند که شعر آن ها را تا برخی مواقع به جریان های سبک هندی نزدیک می سازد؛ به گونه ای که برخی سرایندگان این گروه، از قبیل سیدحسن حسینی و یوسفعلی میرشکاک تمایل و تعلق خاصی به سبک هندی و شعرای آن داشته اند. این نوع نگرش ها و گرایش ها مخصوصا در دهه شصت و بر شعرای متعاقب آن تاثیرات عمیق داشته که در ساخت واژگان و ترکیباتی از قبیل «مزار مرده تصویر»7 و... نمود یافته است. 2- شعرسرایی و تداوم اشعار گروه اخیر در وقایع و حوادث مهم پس از سال 1359 که سال خاموشی شاعر تا سال 1380 است. همین موضوع موجب می شود نام فرشیدورد از فهرست شعرای انقلاب گم شود، وگرنه پیشتازی و طلیعه داری او در کاروان شعرای انقلاب با توجه به مستندات این مقاله بر همه مبرهن و مصرح است.

نویسنده در مقاله حاضر وضعیت شعر کودک و شعر نوجوان ایران را در سه دهه پس از انقلاب توصیف و تحلیل می کند. محور برخی از پرسش ها، جریان های شعری، مختصات هر جریان، شرایط اجتماعی، شاعران مهم تر و شاعران جهت دهنده است و چارچوب آن نظری، تاریخی، توصیفی و تحلیلی است. این مقاله نخستین اثری است که به این شکل به جریان ها، آثار و شاعران سه دهه پرداخته است. بررسی برخی از مختصات دهه شصت (انقلاب و دفاع مقدس، رشد تالیف، تجربه گرایی، غم غربت روستا، غیبت نقد، رواج بیشتر شعر کودک در مقایسه با شعر نوجوان)، هفتاد (ورود مضمون صلح و میهن، رواج بیشتر ترانه، کاهش تجربه گرایی و رواج بیشتر نقد و نظریه، انشعاب در میان شاعران) و هشتاد (سنت گریزی، فردیت، تاثیرپذیری از ترجمه ها، تعریف جدید از شعر کودک و مخاطب، رواج طنز، توجه به اشیا در برابر مفاهیم) نشان می دهد شعر کودک و شعر نوجوان، در این دوران سه جریان متفاوت شعری با مختصاتی نسبتا مشخص را تجربه کرده است. این نوع ادبی، هم فراز و فرود داشته، هم از شرایط اجتماعی تاثیر گرفته و هم در مجموع، حرکتی رو به جلو داشته است.

تازه های تحقیق
به نظر می رسد شعر کودک و شعر نوجوان، در این دوران سه جریان متفاوت شعری با مختصاتی نسبتا مشخص را تجربه کرده است. این نوع ادبی، هم فراز و فرود داشته، هم از شرایط اجتماعی تاثیر گرفته و هم در مجموع، حرکتی رو به جلو داشته است.

ابوحفص حداد یکی از مشایخ و بنیان گذاران مکتب ملامتیه در نیشابور قرن سوم بوده است. در این پژوهش با بررسی منابع کهن، آگاهی هایی درباره زندگی و خانواده ابوحفص به دست داده ایم و با تامل در سخنانی که از وی نقل شده است، برخی از زوایای اندیشه او را روشن کرده ایم که از طرفی بیانگر خطوط اصلی تفکر وی و از سوی دیگر نشان دهنده اصول ملامتیه است.

تازه های تحقیق
- عمرو بن سلمه، ابوحفص حداد نیشابوری، از بنیان گذاران مکتب ملامتیه در نیشابور قرن سوم بوده است. با مطالعه و بررسی منابع کهن، اطلاعاتی درباره زندگی ابوحفص به دست آمد. این اطلاعات؛ نام، کنیه، شهرت، نسبت، ولادت، وفات، خاک جای، خانواده و مصاحبان وی را در برمی گیرد. در شماری از اقوال و حکایات به جا مانده از ابوحفص، نام وی با فردی به نام ابوجعفر حداد درآمیخته است که با تامل در منابع، ابهامات موجود برطرف شد. در بررسی اندیشه ابوحفص نیز با توجه به اقوال و حکایت های بازمانده از او، دو مقوله نفس و خوف قابل اعتناست. متهم کردن نفس و بی اعتمادی به آن، از اصول تفکر ملامتی است که در اندیشه این پیر بزرگ ملامت نیز به شکل بارزی وجود دارد.

در مقاله حاضر، با بررسی گرایش میرزا فتحعلی آخوندزادهبه انجمن فراماسونری و ارتباطش با اعضای فراموش خانه ملکم خان، به نمایشنامه نویسی او از منظر این ارتباط پرداخته ایم. در این پژوهش ابتدا گرایش آخوندزاده به محافل فراماسونری در تفلیس و ارتباط او با فراموش خانه ملکم خان اثبات و به مولفه های فکری مشترک او با فراموش خانه ملکم خان و اعضای آن اشاره و سپس جایگاه نمایشنامه در اندیشه آخوندزاده تبیین شده است. همچنین نشان داده ایم چگونه انتخاب قالب نمایشنامه از جانب آخوندزاده، در هماهنگی و سازگاری با گرایش های فراماسونری او بوده است. در همین زمینه نمایشنامه «حکایت مسیو ژوردان، حکیم نباتات و درویش مستعلی شاه مشهور به جادوگر» تحلیل و بازتاب اندیشه های فراماسونری در آن نشان داده شده است.در این نمایشنامه مسیوژوردان، نماینده بینش عقلانی ای است که باب میل آخوندزاده و همفکرانش در فراموش خانه بود. شهبازبیگ هم که جوانی اهل دانش و شیفته رفتن به فرنگ است، نمونه ای از تحصیل کردگان زمان آخوندزاده است که خواهان بهره گیری از علوم فرنگ هستند. در مقابل این جبهه، درویش مستعلی شاه و شخصیت های زن داستان قراردارند که جهان توسعه نیافته و دور از عقلانیت را نمایندگی می کنند و از نظر آخوندزاده وجه بارز فرهنگ شرق هستند.

تازه های تحقیق
1.میرزا فتحعلی آخوندزاده در سال های اقامت در تفلیس با مطالعه و تفکر در فرآیند توسعه غرب تصمیم گرفت محفلی فراماسونی ایجاد کند. انگیزه او برای تاسیس چنین محفلی، خود بهترین دلیل بر آشنایی او با فراماسونری و قرابت فکری اش با ایدئولوژی حاکم بر این نهاد است. آخوندزاده به گواهی اسناد، در سال های بعد با ملکم خان و اعضای فراموش خانه او که به فراماسونری جهانی متصل بود، ارتباط نزدیکی برقرارکرد. او در بسیاری از عقاید نظیر اصالت عقل و علم باوری، اعتقاد به آزادی سیاسی و اجتماعی و نظام سیاسی مشروطه، تساوی انسان ها از منظر حقوق اجتماعی، حقوق زن، انتقاد به نظام شبه فئودالی زمان خود، با آن ها اشتراک داشت. آخوندزاده که قالب ادبی تئاتر را در هماهنگی با اهداف اجتماعی و سیاسی خود می دید، برای خلق آثار نمایشی اقدام کرد. در نمایشنامه مسیو ژوردان که دومین نمایشنامه اوست، زبده افکار او و همفکرانش در فراموش خانه متجلی است. این نمایشنامه صحنه جدال دو بینش متفاوت با یکدیگر است؛ بینش غربی که از نظر آخوندزاده بر پایه اصالت علم و عقل بنا شده بود، در برابر بینش شرقی که مظاهری جز خرافه پرستی و عقاید موهوم ندارد. در این نمایشنامه مسیو ژوردان که عالم و حکیم است، نماینده بینش عقلانی و مبتنی بر علم تجربی ای است که باب میل آخوندزاده و همفکرانش بود. شهبازبیگ هم که جوانی اهل دانش و شیفته رفتن به فرنگ است، نمونه ای از تحصیل کردگان زمان آخوندزاده است که خواهان بهره گیری از علوم فرنگ بودند. نگاه مثبت آخوندزاده به این دو، بیانگر اعتقاد راسخی است که او به حقانیت فرهنگ غرب دارد. در مقابل این جبهه، درویش مستعلی شاه و شخصیت های زن داستان قراردارند که جهان توسعه نیافته و به دور از عقلانیت و دانشی را نمایندگی می کنند که از نظر آخوندزاده تجسم فرهنگ شرق بود. نگاه آخوندزاده به شخصیت های زن این داستان انتقادی است و جامعه ای را در بر می گیرد که این زنان را دور از سواد و دانش و مدنیت نگه می دارد. در این نمایشنامه زبده افکار آخوندزاده و همفکرانش در باب حقانیت و برتری فرهنگ غرب، عقب ماندگی و خرافه محور بودن فرهنگ شرق بیان شده است.

ابوالفیض ثوبان بن ابراهیم معروف به ذوالنون مصری از شخصیت های ممتاز تاریخ تصوف به شمار می آید. اگر از بزرگان صوفیه ده تن را به مثابه برجسته ترین ها برگزینند، یقینا ذوالنون یکی از آن هاست؛ بنابراین، شناخت احوال و تازه های سخن او که نماینده شاخص و تاثیرگذار تصوف غرب جهان اسلام است، در شناخت تصوف اسلامی لازم و ضروری است؛ به ویژه اینکه اغلب منابع، او را نخستین کسی می دانند که از «ملامت» و نقش آن در پیراستن کار و حال صوفی سخن گفته است و لذا مقاله حاضر برای این منظور نوشته شده است، اما به دلیل جایگاه ممتاز و استثنائی ذوالنون در تصوف اسلامی، همه جوانب شخصیت و احوال او در این گفتار نمی گنجد و به ناچار باید از برخی آن ها از جمله آثار وی، گستره روابطش با معاصران، مذهب، کیمیاگری، نقش او در واقعه محنت صوفیه و... که بسیار نیز مهم و بحث برانگیز است، چشم پوشید و آن را به زمانی فراخ تر وانهاد.

تازه های تحقیق
ابوالفیض ثوبان بن ابراهیم، معروف به ذوالنون مصری، از مشاهیر زاهدصوفیان قرن سوم هجری است. در نام او بین قدمای صوفیه اختلافی اساسی وجود داشته است؛ چنان که برخی به تبع سلمی نام وی را ذوالنون دانسته ، اما شمار کثیری نیز نامش را ثوبان گفته اند. عمده اختلافاتی که در زندگانی این عارف مصری وجود دارد؛ از جمله اختلاف در نام پدر او که برخی وی را ابراهیم و برخی احمد خوانده اند، به سبب خلط نام مشهور او (ذوالنون) با دو تن از افرادی است که ابوالفیض ذوالنون بن احمد مصری نام داشته اند. برخی محققان مشهور معاصر بر آن اند که تاریخ تولد وی180 ه.قاست که یقینا این تاریخ نمی تواند درست باشد، بلکه باید آن را سال ها پیش تر از این تاریخ (در حدود 155 ه.ق) تخمین زد.