فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 58-59 (بهار و تابستان 1393)

در این نوشتار، نویسنده سعی دارد تا با بررسی داده های باستان شناسی، متون کهن و علوم باستانی نظیر ریاضیات، طالع بینی و ستاره شناسی به چگونگی مناسبات و ارتباطات فرهنگی جوامع هندی، ایرانی، بین النهرین و یونانی و نقش آنها در توسعه دانش بشری به ویژه در دوران فرمانروایی هخامنشیان و استمرار آن در دوره سلوکیان بپردازد. بدین منظور نویسنده با تاکید بر جایگاه دانش ستاره شناسی و طالع بینی در این مبادلات، با نگاهی نقادانه به بررسی آراء و نظرات افرادی چون جی. کندی، دیوید پینگری، هلموت هومباخ و رویدیگر اشمیت می پردازد و از متونی نظیر تاریخ هرودوت، آثاروا ودا و پنجاسدانتا بهره می گیرد و ضمن این بررسی ها سعی دارد تا برای پرسش های زیر پاسخ هایی مناسب پیدا کند: پیشینه ارتباط هند با همسایگان غربی اش به چه دوره ای باز می گردد؟ نفوذ ایرانی ها بر فرهنگ هندی تا چه میزان بوده است؟ هندی ها و بابلی ها با توجه به حاکمیت هخامنشیان و سلوکیان بر سرزمین های شان از چه طریقی با یکدیگر در ارتباط بوده اند و این ارتباطات و مبادلات تا چه مقدار تحت تاثیر دولت های حاکم و غالب بوده است؟

یکی از مسائل مهم در روابط ایران و عثمانی طی قرون 17 تا 19 میلادی، تنظیم مناسبات دو کشور در سرزمین عراق بود. از آنجا که هیچ یک از دو کشور، حاکمیت طرف دیگر را بر این منطقه به رسمیت نمی شناخت، دامنه ای از مسائل متنوع اعم از نبردهای زمینی، درگیری های مرزی، مشکلات اداری و اجرایی، رویکردهای تقابلی فرهنگی - اجتماعی و حتی رقابت های سخت اقتصادی در مناسبات فیمابین وجود داشت و این اختلافات، گاه سبب درگیری در حوزه های دیگر موجود در روابط دو کشور می گردید. این مقاله، گزارشی است از حادثه کشتار شیعیان و ایرانیان مقیم کربلا به دست سپاه والی بغداد، در سال 1258ق./ 1843م. و در آن نقش حکومت عهد ممالیک عراق و تاثیر عمیق آن بر مناسبات دو جانبه بررسی خواهد شد.

با آغاز جنگ جهانی اول در سال1332 ق./1914 م.، گر چه دولت ایران اعلام بیطرفی کرد، اما دولت های متخاصم موضع ایران را نادیده گرفتند. جنگ جهانی بازتاب چشمگیری در ادبیات ایران، به ویژه شعر یافت و بیشتر شاعران ایرانی در زمان جنگ، غالبا از فرط مخالفت با انگلیس به آلمان گرایش داشتند، با این وجود، تک صداهای مخالفی نیز شنیده می شد؛ همچون شوریده شیرازی که از سیاست دولت انگلیس، قبل از جنگ و در زمان جنگ حمایت می کرد. پژوهش حاضر دیدگاه ها و نظرات شوریده را درباره جنگ جهانی اول و حمایت او از انگلیس بررسی می کند.

جریده هفتگی حبل المتین در نتیجه سال ها کوشش و مجاهدت مستمر مدیر آن، سیدجلا ل الدین کاشانی ملقب به موید الاسلام، سهم چشمگیری در روشن کردن اذهان عمومی داشت. با آغاز خیزش شیخ خزعل در مقابل دولت مرکزی ایران و سردار سپه و جانبداری دولت انگلستان از آن، حبل المتین از موضع حفظ استقلال با دخالت دولت های بیگانه در امور داخلی ایران، با شیخ خزعل مخالفت کرد. این روزنامه در شماره های مختلف، به افشای نیات اصلی بانیان این خیزش، به خصوص اهداف و فعالیت های دولت انگلیس در پیدایش و فرجام آن پرداخت. در این مقاله با استفاده از منابع کتابخانه ای و مطالب روزنامه حبل المتین کوشش شده است با توجه به اهمیت و جایگاه خیزش خزعل در تاریخ معاصر ایران و نیز اهمیت این جریده، مواضع و دیدگاه های این روزنامه در قبال قیام سعادت و دخالت-های دولت انگلیس در این زمینه و فضای فکری مدیر آن نسبت به شخص رضاشاه بررسی شود. گرداننده حبل المتین مانند بسیاری دیگر، رضاخان را تنها گزینه برای پایان دادن به وضعیت آشفته ایران در آن عهد می دید.

در سال 1923م. با فروپاشی و تجزیه امپراتوری عثمانی به دولت های کوچکتر، کشور ترکیه امروزی شکل گرفت. آغاز دوران سلطنت پهلوی در ایران و حکومت کمال آتاتورک در کشور جدید ترکیه، این دو کشور را در فرآیند نظم جهانی دوشادوش یکدیگر قرار داد. در این مقطع، یکی از نقاط برخورد میان ایران و ترکیه که ریشه در حوادث اواخر قرن نوزدهم داشت، مساله کردها و شورش آنان در مناطق شرق و جنوب شرق ترکیه بود. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش هاست: چه عوامل منطقه ای و داخلی سبب حضور گروه های معارض کرد در روابط دوجانبه شد؟ ماهیت نقش این گروه ها چه بود؟ و ورود آنها به عرصه روابط دوجانبه چه تاثیری بر مناسبات دو کشور داشت؟ در واقع، مساله گروه های معارض کرد، معلول تیرگی روابط دو کشور بود و نه علت آن؛ به ویژه به سبب مشخص نبودن حدود و مرزها در روابط دوجانبه، گروه های مذکور در نقش ابزار فشار ظاهر می شدند: هرگاه مناسبات دو کشور رو به وخامت می رفت، نقش گروه های معارض گسترش می یافت و بر عکس هرگاه از سطح تشنج در روابط کاسته می شد، نقش گروه های معارض نیز رنگ می باخت.

افغانستان کشوری است محصور در خشکی و به ویژه در سده اخیر، برای تامین کالاهای ضروری به واردات کالا از کشورهای مجاور نیاز داشته است. کشور های هند، پاکستان، روسیه و ایران به سبب همسایگی با افغانستان، نقش مهمی در تامین نیازهای این کشور داشته اند. در دوره پهلوی دوم (1357-1320ش.) روابط کشورهای منطقه تحت تاثیر فضای جنگ سرد بود و پس از پایان جنگ جهانی دوم و بروز مساله پشتونستان و از سویی دوری راه های روسیه، افغانستان عملا امکان استفاده از مسیرهای شمالی و جنوبی را برای ترانزیت کالا از دست داد. در نتیجه ایران مناسب ترین گزینه برای صادرات کالا به افغانستان و تامین نیازهای اقتصادی آن کشور بود. در این پژوهش با تکیه بر اسناد، به این موضوع پرداخته شده است که با وجود قاچاق انواع کالاها در مرز های ایران و افغانستان و شباهت کالاهای تولیدی دو کشور، چه نوع کالاهایی در دو کشور رد و بدل می شد و چه موافقت نامه هایی در این زمینه منعقد گردید.

گرچه روابط دوجانبه ایران و روسیه سابقه طولانی دارد، اما همواره نشانه هایی از تنش، بی اعتمادی و ابهام در روابط این دو کشور وجود داشته است. در مقطع تاریخی 1357– 1320ش. سیاست قدرت های بزرگ در برابر کشورهای جهان سوم و از جمله ایران، به طور کلی براساس قواعد جنگ سرد تدوین و اجرا می شد. وضع ایران پس از جنگ جهانی دوم نامناسب بود و پس از کودتای 28 مرداد 1332 از زیر نفوذ سنتی انگلیس، زیر سایه قدرت نوخاسته آمریکا درآمد. در محاسبات سیاسی آمریکا، ایران با توجه به نزدیکی و طول قابل توجه مرز با شوروی، در موقعیتی مهم و حساس جای داشت و به همین سبب، دو قدرت بر سر ایران کشمکش داشتند. بررسی و تبیین عوامل موثر بر سیاست خارجی ایران در برابر شوروی و زمینه های تعامل و تقابل دو کشور در دوره پهلوی دوم، به صورت توصیفی- تحلیلی موضوع تحقیق حاضر است، تا از این طریق بتوان به درک مناسبی از روسیه کنونی، میراث دار اصلی اتحاد جماهیر شوروی، دست یافت. بی تردید شناخت روسیه، در عرصه سیاست خارجی اهمیت بسیار دارد.

پس از جنگ جهانی دوم تا کودتای 28 مرداد 1332ش. یکی از مسائل چالش برانگیز میان قدرت های بزرگ در ایران، نفت بود. از میان سه قدرت انگلستان، روسیه و آمریکا، سرانجام آمریکا با عقد قرارداد کنسرسیوم و دریافت حدود 40 درصد سهام، بیشترین بهره را از آن خود کرد. آمریکا نخست در نقش میانجی وارد عرصه شد، اما در نهایت توانست یکی از اصلی ترین سهام داران نفت ایران باشد. بررسی سیاست های این کشور در این دوره زمانی اهمیت خاص دارد و در این مقاله، ضمن شرحی از اوضاع سیاسی آن دوران در چارچوب جنگ سرد، به تبیین سیاست های نفتی آمریکا در دو مرحله «سیاست تعلل و جانبداری منفی» و «سیاست تعلل و جانبداری مثبت» پرداخته خواهد شد. این مقاله بر این فرضیه استوار است که تحولات بین المللی بیش از تحولات داخلی ایران، در شکل گیری دیپلماسی نفتی آمریکا نسبت به نفت ایران موثر بود. به عبارت دیگر، نگرش آمریکایی ها به شوروی و اولویت سیاسی آنها در مهار کمونیزم در کشورهای دیگر، سیاست های نفتی آنها را در قبال بحران نفتی ایران شکل می داد. مقاله حاضر در قالب این چارچوب با رویکردی توصیفی- تحلیلی به تببین سیاست های آمریکا در برابر بحران نفت ایران می پردازد.

در پی خروج نیروهای انگلیسی از خلیج فارس، زمینه نفوذ و فعالیت گروه های چپ و رشد و گسترش جنبش های انقلابی در این ناحیه فراهم شد؛ از جمله برخی ناسیونالیست های عرب با گرایش های چپی، که در ظفار شورش کردند. به درخواست سلطان قابوس، نیروهای ارتش ایران در جنگ با جبهه آزادیبخش ظفار، توانست شورشیان را سرکوب کند. در این مقاله کوشش شده است ضمن بیان موقعیت جغرافیایی- سیاسی ظفار، چگونگی شکل گیری این جنبش، دلایل دخالت ایران در جنگ ظفار، منافع ملی ایران و امنیت منطقه ای خلیج فارس نیز بررسی و ارزیابی شود.

اگرچه گسترش مناسبات خارجی ایران در سده های اخیر مستلزم روابط با تعداد فزاینده ای از کشورها بوده است، مطالعات در این زمینه عملا به روابط ایران با قدرت های بزرگ محدود شده است و این امر به مفهوم مغفول ماندن مناسبات تاریخی ایران با سایر کشورها است. مقاله حاضر به بررسی روابط ایران و دانمارک اختصاص دارد که در سده های اخیر در شمار قدرت های بزرگ غربی قرار نداشت؛ بدین منظور طبیعت، مراحل، وجوه، دامنه و نیز تحول این مناسبات واکاوی می شود. یافته های این پژوهش دلالت بر آن دارد که در روابط بین دو کشور، توجه علمی دانمارک به ایرانشناسی، بر سایر حوزه ها تقدم داشت. به رغم تمایل هر دو دولت ایران و دانمارک برای برقراری مناسبات دو جانبه سیاسی- اقتصادی در اواسط سده 19 میلادی، این اقدام تا اتخاذ راهبرد تعامل با قدرت های درجه دوم غربی از سوی تهران و علاقمندی بخش خصوصی دانمارک به مشارکت در برنامه توسعه ایران در دهه 1930 به تعویق افتاد. مناسبات دو جانبه و مبتنی بر منافع ملی میان دو کشور با وجود نتایج سازنده برای طرفین، در مقابل سیاست قدرت های بزرگ آسیب پذیر بود و همین امر، آن را دستخوش فراز و نشیب هایی ناخواسته می کرد. افزون آن که در عصر پهلوی، به رغم تعلق هر دو دولت به اردوی غرب، محدودیت ظرفیت های دانمارک و نیز سیاست های هر دو دولت مانع از گسترش متوازن و همه جانبه این روابط گردید.