نشریه پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
پیاپی 21 (پاییز 1394)

اریک برن (1970-1910م) شخصیت را متشکل از سه جنبه اساسی می داند و اعتقاد دارد نوزاد در پنج سال اول زندگی، ناخودآگاه اقدام به ضبط تعالیم دریافتی از والدین و محیط می نماید و با این که تحت حکمرانی غریزه و تمایلات جسمانی است، با استفاده از استنتاج، راه نوین منحصربه فردی برمی گزیند. داستان نمادین موسی (ع) و شبان در مثنوی معنوی، نشان دهنده ارتباط متقاطع دو شخصیت روانی متقابل یعنی «والد» و «کودک» است. داستان با دفع «کودک» از جانب «والد» شروع می شود، اما با تعلیم الهی (وساطت بالغ)، هم موسی (ع) به درجه والاتری از شخصیت می رسد و هم شبان از قید «کودک» رهایی می یابد. هدف پژوهش میان رشته ای و کتابخانه ای حاضر، بررسی علمی سه جنبه شخصیتی و حالات روانی رفتاری آنان در شخصیت موسی (ع) و شبان و شخصیت برتر (خدا) بود که در نهایت با استفاده از نظریه تحلیل رفتار متقابل اریک برن، به رمزگشایی از جنبه روانی شخصیت های داستانی انجامید.

«پست مدرنیسم»، بازتاب زندگی «انسان» پست مدرن است که در هنر او تجلی یافته است؛ بنابراین، برای درک هر داستانی باید به جایگاه انسان در این داستان ها دست یافت. در این پژوهش، داستان های کوتاه یکی از هنرمندان شاخص عرصه داستان نویسی پسامدرن، «ابوتراب خسروی»، به منظور تعیین جایگاه انسان، در آن ها، بررسی شد. در ابتدا، مولفه های مورد نظر از سه کتاب «هاویه»، «دیوان سومنات» و «کتاب ویران» استخراج شد و سرانجام پس از تامل در آثار یادشده، نگرش نویسنده نسبت به انسان به دست آمد. با توجه به بررسی انجام شده، زندگی انسان های این داستان ها را ویژگی هایی چون «عدم قطعیت و ثبات»، «گمشدگی»، «حاکمیت سرنوشت»، «تنهایی و انزوا»، «تشویش و سرگردانی» و «بدبینی» احاطه کرده است.

هدف از پژوهش حاضر نقد و تحلیل آوایی صدوهفتاد غزل سنایی از منظر مکتب فرمالیسم با تاکید بر تحلیل آواها و القاهاست که موریس گرامون به آن ها توجه داشته است. بر این اساس در ذهن پرسش هایی مطرح می شود؛ آیا می توان از تکرار آواهای به کار رفته در شعر سنایی به القاهایی دست یافت؟ آیا تکرار واج و القای آن می تواند احساسات یا نام آواهایی را تداعی کند؟ در تحلیل واجی غزل ها، با در نظر گرفتن تاثیر انتخاب واژگان و تکرار آن ها بر موسیقی و معنای غزل ها به تکرار واج ها، القا، جایگاه و شیوه های تولید توجه شده است. در این مقاله به آواها، میزان کاربرد آن ها، القاها و تصویرسازی های به کار رفته در غزل ها پرداخته تا میزان موفقیت شاعر را در انتقال مفاهیم و پیام مشخص کند. بدین ترتیب، این پژوهش به تحلیل ویژگی های آوایی غزل های سنایی از منظر فرمالیسم، با تاکید بر نظریه «موریس گرامون» و بر اساس انتخاب محمدرضا شفیعی کدکنی در کتاب «در اقلیم روشنایی» می پردازد.

بررسی عنوان های شعری می تواند راهی باشد برای تحلیل بهتر شعر و اندیشه شاعران. در این جستار به بررسی آماری و تحلیلی عنوان های شعری احمد شاملو پرداختیم. پرسش اصلی مقاله این است که روش شاملو در انتخاب عنوان ها چیست و از این عنوان ها چه بهره ای برده است؟ به همین منظور، تمام عنوان ها از جهات مختلف واژگانی، زبانی و معنایی مورد تحلیل قرار گرفت و روابط میان این عنوان ها با محتوای شعر بررسی شد. در این مقاله، تلاش گردید با ارائه جداول و نمودارها، مشخص شود که عنوان های شعری حاضر در شعر احمد شاملو چقدر با اندیشه ها و مفاهیم موجود در متن هر شعر نزدیک اند. آمارها نشان داد شاملو به انتخاب عنوان های کوتاه تمایل دارد و از عنوان اشعار خود در راستای دستیابی به وحدت درونی شعر (وحدت ارگانیک) استفاده می کند. هم چنین از بررسی این عنوان ها می توان دریافت که مهم ترین مضامین شعر شاملو عبارتند از: انسان گرایی، طبیعت گرایی، عشق و عناصر رمانتیک و مرثیه ها.

طبیعی ترین نثر موجود در هر زبان متعلق به قدیمی ترین دوره ای است که زبان گفتار، خود به خود و در یک روال طبیعی، از بافت شفاهی به بافت مکتوب تبدیل شده است. در فرهنگ ایرانی، نثر مرسل به عنوان قدیمی ترین گونه نوشتاری از زبان فارسی دری، طبیعی ترین نوع نثری است که بر جای مانده است. پس از آن نثر موزون پا به عرصه وجود گذاشته که ساختار آن از همه امکانات موجود در نثر مرسل تشکیل شده و تنها، عنصر موسیقی با آن هم راه شده است. برای افزودن بر جنبه های موسیقایی زبان، شیوه گزینش و طرز چینش واژگان دچار تغییرات جدی شده است تا در موقعیت های مناسب، هم جلوه های لازم موسیقایی در کلام منثور، تامین شود و هم به فراخور کلام موزون، جنبه هایی از بافت عاطفی زبان نیز بر آن افزوده شود. به این طریق، نثر تزئینی در برابر دربار غزنه که اغلب شاعران را در اختیار خود گرفته است، امکان دیگری از زبان را که نثر موزون یا شعر منثور باشد به توده های مردم عرضه می کند تا آن ها را بیشتر مجذوب آموزه های الهی و عرفانی نماید.

امیرخسرو دهلوی، «مثنوی نه سپهر» را در سال های آخر عمر (718 ه. ق)، و در اوج تجربه شاعری، سروده است، بنابراین مختصات سبکی این اثر می تواند تا حدود زیادی نماینده دیگر آثار منظوم او باشد. او علاوه بر شاعری، در زمینه های؛ زبان شناسی، موسیقی، تصوف و نجوم نیز تجربه و جایگاه مهمی داشته است و این تجربیات در شکل گیری سبک ادبی او به ویژه در «مثنوی نه سپهر» موثر بوده است. امیرخسرو در سرزمین هند رشد کرده و به زبان فارسی شعر گفته است و حافظه ادبی او آکنده از موضوعات و مضامینی است که برای شناخت سیر تحول زبان و ادب فارسی ارزش مند است. بررسی تاثیر هر یک از این موضوعات در ساختار فکری، زبانی و ادبی آثار او، امری ضروری و راه گشاست. در این مقاله کوشش شده است، ابتدا به جایگاه او در حوزه های تاثیرگذار در شکل گیری سبک ادبی او و سپس، به بررسی مختصات سبکی «مثنوی نه سپهر» پرداخته شود.

مناظره از انواع ادبی کهن است که می توان رد پای آن را در لوح های گلی برجای مانده از تمدن های کهن میان رودان دنبال کرد تا به ادب معاصر زبان فارسی رسید. کهن ترین مناظره به زبان های فارسی و باقی مانده از گذشته به نسبت ابهام دار ادب باستان ایران، «درخت آسوریک» است. مناظره ای متفاوت و تا حدی مشابه، تحت عنوان «میش و رز» وجود دارد که گاه در پژوهش های برخی اندیش مندان، هر دو، یکی دانسته شده اند و این، خود، موجب خلط میان آن ها شده است. در برخی موارد نیز این داوری صورت گرفته که هر دو منشا یک سانی داشته اند. در این نوشتار، بر جدایی این دو اثر از یک دیگر تاکید و در پایان با کوشش در جبران نقص واژگانی و عروضی مناظره «میش و رز»، متنی یک دست، با اندک تغییراتی در راستای سامان مند کردن آن، ارائه می گردد.

گروهی از پژوهش گران فعال در حوزه سبک شناسی و نقد ادبی بر این باورند که سبک هر هنرمند مستقیما زاییده شخصیت اوست؛ به عبارت دیگر می توان گفت بین سبک یک متن ادبی و روحیات و افکار صاحب آن، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد، از این روی برخی از سبک شناسان معتقدند که می توان از طریق آثار ادبی دارای سبک فردی به اعماق ذهن و روان شاعر یا نویسنده آن راهی جست؛ بر این اساس نگارنده در این مقاله تلاش کرده است تا با نگاهی روان شناسانه اشعار مسعود سعد را واکاوی کند و با توجه به تاثیر عوامل محیطی و نیز شرایط طاقت فرسای زندان و پیامد های آن در روح و جان وی، رد پای علائم و نشانه های اختلال افسردگی را در اشعار او آشکار سازد و نیز علت ها و زمینه های بروز این اختلال را از دیدگاه علم روان شناسی تبیین کرده، مصداق های آن را در شعر مسعود ارائه نماید و با تحلیل واکنش های رفتاری و خلقی او، زمینه های ایجاد شناختی ژرف تر از شخصیت و شعر بزرگ ترین حبسیه سرای شعر فارسی را فراهم سازد.

در آثار اولین نسل از داستان نویسان ایرانی از جمله سیمین دانشور، بسیاری از ویژگی های مکتب رئالیسم را می توان دید. مجموعه داستان «به کی سلام کنم؟» از موفق ترین آثار این نویسنده به شمار می رود. در مقاله حاضر، بازتاب انواع رئالیسم از جمله انتقادی، نمادین و اجتماعی در دو حوزه فرم و محتوا در این مجموعه داستان بررسی شده است. ویژگی های محتوایی در دو بخش مسائل سیاسی- اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران به ویژه در دهه پنجاه و بازتاب زندگی شخصی نویسنده مورد بررسی قرار گرفته است. در حوزه فرم نیز عناصری چون شخصیت پردازی، زبان و صحنه پردازی بررسی شده است. پرداختن به فقر، خشونت، اختلاف طبقاتی، تورم و گرانی، باورهای عامیانه و خرافی از ویژگی های مکتب رئالیسم است که در مجموعه داستان «به کی سلام کنم؟» مورد توجه قرار گرفته است. هم چنین کاربرد لحن و زبان عامیانه و متناسب با طبقه اجتماعی شخصیت ها و صحنه پردازی های دقیق و واقع گرا و ارتباط آن ها با مکتب رئالیسم در این مجموعه داستان قابل توجه است. روش تحقیق در مقاله حاضر، توصیفی-تحلیلی است.