نشریه دانش انتظامی خراسان جنوبی
سال سوم شماره 4 (پیاپی 11، زمستان 1393)

با تحول مفهوم امنیت از مقوله ای نظامی به مفهومی چندوجهی، بررسی جنبه های غیرنظامی امنیت در مناطق مرزی نیز اگر بیش از مقوله نظامی در خور اهمیت نباشد، دست کم به همان اندازه درخور بررسی است.از این رو، بعد اجتماعی امنیت در مناطق مرزی باید به تحلیل ها و برنامه ریزی های مناطق مرزی راه یابد. اگر تحولی هم در فراتر رفتن از نگرش نظامی صرف به مفهوم امنیت در مناطق مرزی ایران پدید آمده، به نگرش سیاسی، عمرانی و تا اندازه ای اقتصادی محدود مانده است و این گونه است که تا اندازه ی زیادی می توان از فراموش شدن بعد اجتماعی امنیت در مناطق مرزی ایران سخن گفت. تمرکز این نوشتار بر بررسی موردی مناطق مرزی خراسان جنوبی با افغانستان خواهد بود. در این بررسی، نخست با کمک مطالعات کتابخانه ای و اسنادی، زمینه ی بحث در روندی تاریخی تبیین شده؛ آن گاه با بهره گیری از نظرسنجی ، تحول رویکردهای فرهنگی-اجتماعی جوانان تحصیل کرده سنجیده و تحلیل گر دیده است. در این بخش، یافته های یک نظرسنجی گسترده و عمقی، بر روی بیش از هزار و صد دانش آموز دبیرستانی مناطق شهری و روستایی خراسان جنوبی پایه ی تحلیل خواهد بود. مفروضه ی بنیادین این نوشتار، وجود رابطه ای استوار میان بافت اجتماعی و امنیت را مفروض می گیرد. پرسش اصلی این پژوهش این است که: چه رابطه ای میان تحول در رویکردهای فرهنگی-اجتماعی باشندگان مناطق مرزی خراسان جنوبی و امنیت آن مناطق وجود دارد؟ فرضیه اصلی، می گوید که: تحول پدید آمده در رویکردهای فرهنگی-اجتماعی ساکنان مناطق مرزی خراسان جنوبی، سبب دگرگونی اجتماعی نابسامان شده و از راه تغییر بافت اجتماعی مناطق یاد شده، پایه های اجتماعی امنیت را سست نموده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و مطرح شدن امت واحده ی اسلامی و متعاقب آن به خطر افتادن منافع استعمارگران (خصوصا آمریکا)، شاهد به کارگیری هر نوع وسیله و ابزاری (سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، حمایت از تروریست ها) برای نابودی این انقلاب توسط ابرقدرت ها هستیم. در این راستا به دلیل تنوع قومی و مذهبی جمهوری اسلامی ایران، اختلاف انداختن بین قومیت ها و مذاهب یکی از استراتژی های اصلی ابرقدرت ها و در نتیجه تحت الشعاع قرار دادن نظم و امنیت در کشور و بویژه استان های مرزی بوده است. در این بین با حضور آمریکا در افغانستان بعد از 11 سپتامبر و رویکرد خصمانه ی آن کشور در قبال امنیت ملی و منطقه ای جمهوری اسلامی، هم گرایی قومی و مذهبی در خراسان جنوبی از اهمیت زیادی برخودار بوده و می تواند به عنوان یک اقدام پیش گیرانه جهت تامین امنیت در شرق کشور مطرح باشد با تحقق این هم گرایی ضریب امنیتی منطقه ی شرق کشور و بویژه استان خراسان جنوبی افزایش می یابد. این مقاله بر آن است تا نقش هم گرایی قومی و مذهبی را در کاهش یا افزایش امنیت در استان خراسان جنوبی مورد بررسی قرار دهد و در نهایت به این سوال اساسی که راه های تحقق هم گرایی قومی و مذهبی در این منطقه چیست؟ پاسخ دهد. می توان گفت عملکرد مناسب دولت مرکزی و ادارات اجرایی استان خراسان جنوبی با قومیت ها و مذاهب این استان و گفتگو و برقراری رابطه ی دوستانه ی مسئولین نظام با روشن فکران آن ها و عملی کردن اصل برادری توسط مردم، راه حلی است برای هم گرایی و جلوگیری از تفرقه و در نتیجه برقراری نظم و امنیت.

در کشور ما مناطق مرزی از مناطق حساس و استراتژیک کشور به شمار می روند. ناتوانی های بالقوه طبیعی و اقتصادی و دوری از مرکز کشور و به تبع آن دوری از کانون های قدرت سیاسی، اقتصادی و تصمیم گیری از ویژگی های اصلی این مناطق است. تاسیس بازارچه ی مرزی از شناخته شده ترین روش های توسعه ی اقتصادی نواحی مرزی است که می تواند تحول بنیادی در تولید، اشتغال، تثبیت جمعیت مرزنشین، افزایش درآمد و درنهایت توسعه و امنیت پایدار در منطقه ایجاد کند. استان خراسان جنوبی با حدود 400 کیلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان از دیرباز به لحاظ قرارداشتن در مسیر جاده ی ابریشم در مبادله ی کالا و تجارت از اهمیت خاص و ویژه ای برخوردار بوده است. یکی از مهم ترین مزیت های تجاری این استان نسبت به استان های هم جوار ویژگی خاص ژئوپلیتیکی و بیش ترین مرز مشترک با افغانستان و نیز وجود چهار بازارچه ی مرزی فعال و هم چنین قرار گرفتن در کریدر شمال-جنوب و شرق به غرب کشور است. در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و تکیه بر منابع کتابخانه ای و میدانی (مصاحبه ها و مشاهدات نگارنده) به بررسی بازتاب های سیاسی فضایی بازارچه های مرزی استان بعد از تاسیس آن پرداخته شده است. نتایج بررسی ها در این مقاله حاکی از آن است که بازارچه ی مرزی ماهیرود سربیشه نسبت به سه بازارچه ی مرزی دیگر به عنوان یکی از اهرم های مهم در ایجاد اشتغال و توسعه ی روابط تجاری با کشورهای هم جوار در سال های گذشته بوده و پیوسته تاثیر قابل توجهی در فعالیت های اقتصادی و ایجاد امنیت منطقه ی سربیشه و حتی استان داشته است.

رفع عدم تعادل های منطقه ای در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مورد توجه قرار گرفته و بر اساس این هدف، تفکر حمایت از مناطق محروم در حال بازساخت فضای جغرافیایی است، لیکن تفکر حاکم بر نظام برنامه ریزی قبل از انقلاب، تفکر نظام سرمایه داری بوده که این امر عدم تعادل های زیادی را در سطح منطقه ای به همراه داشته و اصلاح ساختار فضایی را با مشکلاتی مواجه نموده است. از جمله نتایج این عدم تعادل های منطقه ای، مهاجرت های شدید روستا-شهری است. ناحیه ی مورد مطالعه یعنی شهرستان سرایان در استان خراسان جنوبی نیز با مشکلاتی در سازمان فضایی سکونتگاه مواجه است از جمله؛ کوچکی و پراکندگی سکونتگاه های روستایی، تخلیه روستاها، مهاجرت های شدید روستاییان و... به طوری که، در سال 1385، حدود 24% روستاهای این ناحیه کم تر از 100 نفر و حدود 37% سکونتگاه های روستایی بین100-200 نفر جمعیت داشته اند. هم چنین، نیمی از روستاهای ناحیه ی تحت مطالعه با رشد منفی جمعیت مواجه بوده اند، لذا در این پژوهش که از لحاظ ماهیت و روش، توصیفی-تحلیلی است، وضعیت پایداری جمعیتی سکونتگاه های روستایی ناحیه، مورد بررسی قرار گرفته و علل ناپایداری تبیین گردیده است، در نهایت اثرات ناپایداری جمعیتی بر امنیت بیان شده و پیشنهادات لازم برای پایداری جمعیتی روستاهای ناحیه ارائه گردیده است.

بررسی و شناخت وضعیت منابع آبی دشت های مرزی و مشترک به منظور تامین آب مورد نیاز کشاورزی، شرب و صنعت اهمیت زیادی دارد، زیرا در صورت مدیریت منابع آبی می توانیم از خروج از کشور جلوگیری کرده و با کشاورزی، ایجاد اشتغال و امنیت پایدار را در این مناطق داشته باشیم. دشت خوشاب به طول متوسط 130 کیلومتر و عرض 30 کیلومتر یکی از دشت های مشترک ایران و افغانستان می باشد که در شرق استان خراسان جنوبی واقع شده است. تعداد منابع آبی این دشت تا پایان سال آبی 1390، 54 حلقه چاه، 47 رشته قنات و 1 دهنه چشمه بوده است. ضمن بررسی منابع آبی موجود از نظر کیفی و کمی3 حلقه چاه اکتشافی و 2 چاه بهره برداری در سال 1390 نظارت گردید. از نظر کیفیت 6 نمونه از منابع آبی دشت آب تجزیه شیمی به عمل آمد و با استفاده از نمودار شولر از نظر شرب در محدوده ی پاسگاه تیغدر طبق نمودار شولر خوب تا مناسب و در دیگر مناطق دشت نامناسب تشخیص داده شد. از نظر بررسی کیفیت آب از نظر کشاورزی نیمی از نمونه ها در نمودار ویلکوکس در کلاس های C3S2،C3S3 قرار گرفته اند، که خطر شوری زیاد و خطر قلیائیت کم تا متوسط دارند و نیمی از نمونه ها در کلاس های C4S2، C4S3 و یا خارج از نمودار قرار می گیرند، که خطر شوری بالا و خطر قلیائیت متوسط تا بالا دارند. کیفیت پایین به دلیل تغذیه توسط رودخانه شور می باشد. در محدوده پاسگاه تیغدر تا پاسگاه چاه محمدعمر آب دارای کیفیت مطلوب می باشد، که به دلیل تغذیه توسط رودخانه هفتادرود می باشد.

تامین امنیت اجتماعی از وظایف مهم نظامی-سیاسی دولت به حساب می آید. امنیت اجتماعی به معنای تمهید فضا و ابزارهای لازم برای ابراز وجود و طرح نظر گروه های مختلف اجتماعی است و به عنوان یکی از اصلی ترین شاخص های توسعه یافتگی در سطح جهان مورد پذیرش تمامی جوامع است. از این رو همیشه سیاست گذاری و برنامه ریزی برای بالابردن سطح امنیت اجتماعی به عنوان یکی از اصلی ترین اهداف برای سیاست گذاران در سطح کلان و خرد مطرح بوده است و همیشه در پی افزایش سطح شاخص های اثرگذار بر آن هستند. یکی از روش هایی که می توان از آن برای سیاست گذاری و افزایش سطح امنیت اجتماعی استفاده کرد، روش تحلیل تعادلی اثر متقابل یا همان (CIB) است. این روش یکی از روش های آینده پژوهی است که در نهایت منجر به خلق سناریوهایی می گردد که مبنای سیاست گذاری و برنامه ریزی هستند. آینده پژوهی با بهره گیری از طیف وسیعی از متدلوژی ها به گمانه زنی های سیستماتیک و خردورزانه، در مورد نه فقط «یک آینده» بلکه «چندین آینده متصور» مبادرت می کند در حقیقت می توان گفت آینده پژوهی به دنبال ساخت آینده است تا پیش بینی آینده. از این رو در این پژوهش ابتدا شاخص های امنیت اجتماعی بر اساس نظر متخصصان و مطالعات پیشین انتخاب شده که عبارتند از: تعداد نیروی پلیس، نرخ بیکاری، جمعیت، وسعت، نرخ تورم، نرخ مهاجرت، در مرحله ی بعدی این شاخص ها را در قالب ماتریس CIB برای متخصصان ارسال شده و با استفاده از نرم افزار Scenario Wizard سناریوهای مناسب برای سیاست گذاری در راستای افزایش سطح امنیت اجتماعی در شهر بیرجند انتخاب شده اند و در نهایت تعداد 6 سناریو (برای هر شاخص یک سناریو) انتخاب شد.