نشریه پژوهش های زبان شناسی تطبیقی
پیاپی 10 (پاییز و زمستان 1394)

این مقاله از کشف یک برگ دستنویس مانوی خبر می دهد که همراه اشیاء دیگر از دخمه ای ساسانی در روستای شول، پشت نقش رستم در مرودشت فارس، بازیافته شده است. ویژگی های خط شناختی و متن شناختی دستنویس حاکی از آن است که این قطعه، اصیل و بسیار کهن است. موضوع متن که به صورت تمثیل بیان شده، در باب پاداش رستگاران و مومنان دین مانوی و کیفر شکست خوردگان در نبرد میان جهان روشنی و تاریکی است. در اینجا برای متن، حرف نوشت، آوانوشت و ترجمه ارائه شده و ویژگی های دستوری آن مورد بررسی قرار گرفته است.

دستورنویسان و زبان شناسان بسیاری رفتار نحوی و معنایی فعل ها در زبان فارسی را مورد بررسی قرار داده اند. در مقاله ی حاضر نیز با تقسیم فعل ها به دو دسته ی ساده و گروهی، پیوستار گذرایی در فعل های گروهی فارسی را بررسی خواهیم کرد. بر این اساس، پس از گردآوری شماری از فعل های گروهی به کاررفته در گفتار روزمره که دارای سازه های فعلی «کردن»، «زدن» و «گفتن»اند و سپس دسته بندی آنها بر اساس نظام گذرایی هلیدی، پیوستار گذرایی در این گونه فعل ها با بررسی 20 جمله تجزیه و تحلیل شده است. به این ترتیب، تغییر دوباره ی میزان گذرایی در فعل های گروهی گذرا و حتی ناگذر، پیوستاری بودن ساختار گذرایی در این فعل ها را نشان می دهد. همچنین، مشاهده می شود که فعل های گروهی در پیوستار معنایی قرار دارند؛ به این معنی که در این گونه فعل ها برخی سازه های فعلی به واژگانی شدن و برخی به دستوری شدن نزدیک ترند. بازنمایی پیوستار فرآیندها نیز از دیگر موارد طرح شده در مقاله ی حاضر است.

مقاله حاضر تلاشی است در جهت مدل سازی نوای گفتار کانونی فارسی که با اتخاذ رویکردی تولیدی نقش گرا یعنی رمزگذاری موازی و تقریب هدف (PENTA) انجام شده است. داده های مورد استفاده برای مدل سازی شامل 150 پاره گفتار است که در شرایط مختلف کانونی و غیرکانونی تولید شده اند. در راستای رسیدن به این هدف، از بازسازی کننده PENTAtrainer2 تحت نرم افزار پرت (Praat) استفاده شده است. این بازسازی کننده در قالب رویکرد PENTA، اهداف زیروبمی مقوله ای را بهینه می کند که هر یک از این اهداف با نقش های ارتباطی خاصی مرتبط هستند. ارزیابی عینی از مقایسه منحنی بسامدپایه بازسازی شده با منحنی بسامدپایه طبیعی حاکی از آن است که منحنی بازسازی شده با خطای جذر میانگین مربعات 94/1 و میزان ضریب همبستگی 84/0، به منحنی طبیعی شباهت بسیار دارد. همچنین ارزیابی ذهنی از جایگاه کانون و همچنین قضاوت آزمودنی ها از میزان طبیعی بودن صداهای بازسازی شده، نشان دهنده شباهت بسیار زیاد هر دو منحنی طبیعی و بازسازی شده است.

هدف از پژوهش حاضر، ارائه اطلس زبانی نمادی- مکانی برای استان یزد (15 جایگاه در 8 شهرستان)، و محاسبه فاصله های گویشی و میزان شباهت و تفاوت های گویشی بر مبنای اصول گویش سنجی است. این پژوهش از نوع توصیفی–تحلیلی است. ابزار پژوهش پرسشنامه ای است متشکل از حدود 150 واژه و عبارت و 44 جمله پایه. گردآوری داده ها به شیوه میدانی از مجموع 15جایگاه در هشت شهرستان ابرکوه اردکان، بافق، بهاباد، تفت، صدوق، مهریز و میبد انجام شده است. انتخاب جایگاه های موردبررسی به روش خوشه ای-تصادفی بوده است. چهار مقوله کلی تحت عناوین واژه های مربوط به پدیده های «طبیعت» (10 واژه)، واژه های مربوط به «زمان»، «واژه های خویشاوندی» و «اسامی حیوانات» (هر یک 5 واژه) به روش تصادفی برای نمایش بر روی اطلس و انجام محاسبات انتخاب شدند. پس از بررسی تنوع واژگانی در هر جایگاه برای هر مقوله واژگانی، اطلس های گویشی به روش نمادی- مکانی ارائه شده است و نتایج بررسی فراوانی گونه های تلفظی و فاصله گویشی جایگاه های مختلف در قالب نمودار و دندروگرام به تصویر در آمده است. بیشترین میزان شباهت واژگانی-آوایی بین دو شهرستان بهاباد و بافق (جایگاه های 5، 6، 7 و 8) و برابر با 76 درصد است. تنوع واژگانی در مقوله واژه های مربوط به زمان بیشترین حد (برابر با 44 درصد) و در مقوله اسامی حیوانات کمترین حد ( برابر با 12 درصد) است.

پژوهش های زبان شناسی شناختی به دنبال یافتن نحوه سازمان یابی مفهومی زبان است. در این حوزه، مفهوم «رویداد» پایه اولیه ساختار زبان و شناخت انسان شناخته می شود. در این میان، «رویداد حرکت» بیش از سایر پژوهش های مشابه مورد توجه زبان شناسان شناختی است. اجزای مختلف این رویداد در زبان بازنمود می یابد و انسان با توجه به تجربه ای که از حرکت خود و موجودیت های پیرامونش دارد، این رویداد را مفهوم سازی و واژگانی می کند. از جمله ابعادی از حرکت که در زبان بازنمود می یابد، شیوه و چگونگی به انجام رسیدن آن است. در این مقاله به دنبال یافتن انواع اطلاعاتی از شیوه هستیم که در فعل های حرکتی زبان فارسی بازنمود می یابد. برای این منظور، با در نظر گرفتن معیارهایی، فعل های حرکتی فارسی را از فهرست فعل های مندرج در فرهنگ بزرگ سخن (1381) گردآوری و با بررسی معناشناسی آنها انواع شیوه حرکت را مطالعه و دسته بندی کرده ایم. نتایج نشان می دهد که فعل های حرکتی فارسی 26 نوع اطلاع درباره شیوه به انجام رسیدن حرکت در بر دارند.

در این مقاله نشان داده می شود که حذف همخوان های انسدادی تیغه ای فارسی تحت تاثیر آوای ماقبل خود روی می دهد. در این مقاله فرایند حذف همخوان های انسدادی تیغه ای فارسی بر اساس اصل مرز اجباری (OCP) مطرح شده است. فرایند اصل مرز اجباری شرایطی را مطرح می کند که طی آن همجواری مشخصه ها را مجاز نمی داند. از این رو حذف انسدادی های تیغه ای /t، d/ که دارای مشخصه های [- رسا، - پیوسته، +تیغه ای] هستند، پیش از همخوان هایی که هر یک از این مشخصه ها را داشته باشند، حذف می گردند. سایشی های تیز، سایشی های غیرتیز و خیشومی ها، همخوان هایی هستند که پیش از همخوان های انسدادی تیغه ای قرار می گیرند و عامل ایجاد کننده شرایط حذف هستند و فرایند حذف را فعال می کنند. همچنین در این مقاله نشان دادیم که فرایند حذف به عنوان یکی از رفتارهای اصل مرز اجباری، زبان فارسی را در رده چهارم دسته بندی هاروکا (1999) قرار می دهد.

پژوهش حاضر به بررسی ساخت های[x p x] [1]می پردازد مانند رودررو، خانه به خانه. این ساخت ها به دلیل عدم تطابق با قواعد زایشی محض (صورت گرایی) و داشتن ویژگی های خاص موردتوجه بسیاری از زبان شناسان بوده است. این مطالعه دو هدف را دنبال می کند، از یک سو تحلیل های پیشین را مورد نقد و بررسی قرار می دهد تا نشان دهد چنین الگوهایی در زبان فارسی یک «ساخت» هستند و «گروه- واژه» نامیده می شوند. از سوی دیگر با ارائه تحلیلی متفاوت بر پایه «دستور ساختی»[2] نشان می دهد گروه - واژه ها در این زبان به خانواده ای[3] بزرگ تعلق دارند. این خانواده زبانی، اعضا (زیر- ساخت ها) متعددی را در بردارد. بررسی معنایی و نحوی آنها نشان می دهد که این نوع گروه – واژه ها از واژگانی ترین تا غیر واژگانی بر روی پیوستاری طبقه بندی می شوند و به دو گروه اصلی تقسیم می شوند: 1- گروهی که در هر دو ساخت اضافه و فعل سبک ظاهر می گردند. 2- گروهی که فقط در ساخت اضافه می آیند و از زایایی بیشتری برخوردارند. چنین بررسی ای با توجه به عملکرد این نوع گروه های واژگانی و ویژگی های خاصی که نشان می دهند تعامل میان واژگان و نحو را پیش بینی می کند.
[1]. بر خلاف زبان انگلیسی که این ساخت ها در اکثریت حالت ها با دو اسم ساخته می شوند {اسم حرف اضافه اسم}؛ در زبان فارسی علاوه بر اسم، صفت، ضمایر پرسشی به همراه پرسشواژه هم مشاهده شده است. مانند هرکی به هرکی، زود به زود؛ از این رو نگارندگان از قالب [x p x] استفاده کرده اند.

در زبان فارسی نوعی خاصی از افعال شبه معین وجود دارد که همیشه با یک ضمیر همراه اند، گویا ادامه این افعال امروزه به شکل های غیرشخصی به کار می رود. این افعال در زبان فارسی کمتر شناخته شده هستند، شناخت این افعال به شناخت زبان فارسی کمک فراوانی می کند. در این تحقیق سعی شده است که در نگاه اول فعل شبه معین از دیدگاه دستوریان معرفی شود، و در ادامه نوعی فعل شبه معین به نام شبه معین ضمیری در زبان فارسی معرفی شود. گرچه تعاریف ارائه شده از این فعل اغلب مشابه هم هستند، اما همان طورکه معلوم است نام گذاری این فعل خود، مورد مناقشه است و در مواردی، تفاوتی میان فعل معین و شبه معین دیده نمی شود یا به همه ویژگی ها یا شکل های فعل شبه معین اشاره نشده است و به تبع آن، در تعداد این افعال، اتفاق نظر وجود ندارد. این تحقیق در چند بخش تنظیم شده است: بعد از مقدمه و پیشینه بحث، فعل شبه معین و نیز فعل شبه معین ضمیری معرفی شده است. در قسمت اصلی مقاله، شبه معین ضمیری در شاهنامه فردوسی در هفت بخش بررسی شده است که از جمله آنها نقش ضمایر، شکل ضمایر، میزبان های این ضمایر و نیز بحث تاریخی مربوط به این افعال آمده است.

اکثر پژوهش ها در حوزه زبان شناسی جنسیت بیانگر آن است که گویشوران یک زبان بر حسب جنسیت از گونه های زبانی متفاوتی استفاده می کنند که عمده تفاوت زبانگونه های جنسیتی در حوزه واژگان زبان، نمود آشکارتری نشان می دهد. زنان در مقایسه با گروه مردان با گرایش به گونه معیار زبانی، کمتر از واژگان عامیانه، دشواژه ها و صورت های غیرمعیار استفاده می کنند. متغیر سن نیز در راستای تخفیف این تقابل ها عملکرد قوی نشان نداده است اما در جوامع امروزی که در آن نقش هایاجتماعی دو گروه به هم نزدیک تر و به تبع آن تعاملات کلامی نیز افزایش یافته است بنابر نظریه تجفل[1] بروز برخی تغییر و تعدیل ها در هنجارهای اجتماعی- زبانی این دو گروه اجتناب ناپذیر می نماید. از این رو پژوهش حاضر به منظور دستیابی به الگویحاکم بر مکالمات درون گروهی و میان گروهی جوانان شهر اصفهان شکل گرفت. داده ها از طریق مشارکت در جامعه نمونه در قالب روش پژوهشی میلروی ها[2] جمع آوری و در چارچوب نظری تجفل (1984) ارزیابی کیفی شدند. نتایج بیانگر آن بود که روابط درون گروهی در جوانان دختر جامعه نمونه و میان گروهی (دختران و پسران) تفاوت معناداری در بسامد کاربرد زبانگونه مخفی نشان نمی دهد و با این که پسران جوان همچنان در تولید واژه ها و عبارات واژگانی این گونه زبانی پیشتاز هستند، اما بخشی از زبانگونه مخفی جوانان امروز پیرنگ دخترانه دارد که نمود زبانی بیشتر آن در مناسبات کلامی بین گروهی دیده می شود. از این رو، به نظر می رسد متغیر سن نقش مهم تری در مقایسه با متغیر جنسیت در نمود زبانگونه مخفی گروه دختران در روابط درون گروهی و بین گروهی جامعه امروز نشان می دهد.

اصطلاحات خویشاوندی اصطلاحاتی هستند که مردم در خطاب یا در غیاب خویشاوندان در ضمن صحبت و در اشاره به آنها به کار می برند. این اصطلاحات علاوه بر اینکه شاخص مناسبی در مطالعات جامعه شناختی به حساب می آیند، به لحاظ ساختار واژگانی و معنایی نیز مورد توجه زبان شناسان می باشند. در این پژوهش اصطلاحات و واژگان خویشاوندی بیش از پنجاه گویش از سراسر ایران مورد بررسی قرار گرفته اند. اکثر گویش های مورد مطالعه از الگوی یکسانی پیروی می کنند؛ ولی در تعداد از آنها، تفاوت هایی هر چند اندک وجود دارد که جالب توجه است. در این پژوهش ساخت واژه های خویشاوندی از لحاظ ساده یا ترکیبی بودن نیز مورد بررسی قرار گرفته است. در تمامی گویش ها، خویشاوندان درجه اول (پدر، مادر، خواهر و برادر) واژگان ساده ای را به خود اختصاص داده اند و سایر خویشاوندان هر کدام برحسب نقش یا اهمیت، دارای واژگانی ساده یا ترکیبی هستند. داده های این پژوهش نیز نشان می دهند که اصطلاحات خویشاوندی در گویش های ایرانی اگرچه به لحاظ ساختار اصلی از الگوی کم و بیش مشابهی پیروی می کنند، ولی به لحاظ نوع واژه از تنوع قابل توجهی برخوردارند.

محققان و زبان شناسان ایرانی از نظر تولیدی واکه [ɑ] در زبان فارسی را واکه ای پسین، افتاده و سخت توصیف کرده اند. علاوه بر آن جزایری (16:1961) و ثمره (1378: 87) در توصیف تولیدی این واکه، ویژگی گرد بودن را نیز علاوه بر پسین، افتاده و سخت بودن آن برشمرده اند. به لحاظ بررسی های آواشناسی فیزیکی بی جن خان (1374: 35) در تحلیل سازه های واکه [ɑ] فرکانس سازه اول این واکه را 619 هرتز و فرکانس سازه دوم آن را 1167 هرتز محاسبه کرده است؛ همچنین سپنتا (1377: 57) فرکانس سازه اول این واکه را 680 هرتز و سازه دوم آن را 1100 هرتز بدست آورده است. اما در آنچه که فانت (1960: 67) در بازسازی سازه های واکه [ɑ] در زبان انگلیسی ارائه داده است، فرکانس های سازه 1 و 2 به ترتیب 780 هرتز و 1240 هرتز می باشد. استفاده از نظریه مدل لوله ای فانت در بازسازی سازه های این واکه پسین افتاده مشکلی ایجاد نمی کند. اما اگر بخواهیم با استفاده از فرکانس سازه های واکه مورد نظر در فارسی به طول دو لوله تشکیل دهنده مجرای گفتار در تولید این واکه برسیم با پیش بینی اشتباه روبرو خواهیم شد. بنابراین به نظر می رسد که شکل مجرای گفتار در تولید واکه [ɑ] در زبان فارسی با معادل آن در زبان انگلیسی متفاوت است. در این پژوهش سعی شده است از طریق روش تصویربرداری سی تی اسکن، اندازه سطوح مورد نیاز برای محاسبه سازه های این واکه فراهم گردد که پیامد آن، مدل پیشنهادی مجرای گفتار واکه [ɑ] در زبان فارسی می باشد.

هدف این مقاله بررسی امکانات دستوری زبان فارسی برای بیان هم پایگی عطفی است. در این زبان، علاوه بر استفاده از همجواری پایه ها، از هم پایه سازها در ایجاد ساخت های هم پایه استفاده می شود. در انتخاب هم پایه سازهای عطفی عوامل کاربردشناسی، معنایی و نیز مقوله پایه ها نقش دارند. هنگامی که نوع ارتباط دو پایه از رهگذر مراجعه به بافت و کاربرد معین می شود، معمولا هم پایه ساز مورد استفاده قرار نمی گیرد. هم پایه سازهای خاصی ناظر بر معانی توالی و یا همزمانی پایه ها هستند و بعضی دیگر معنای افزایشی یا تاکیدی دارند. معنای تاکیدی را بیشتر در میان هم پایه سازهای گسسته/دوگانه می توان مشاهده کرد. بعضی از هم پایه سازها مثل =o، «و»، «هم»...«هم»، «نه»... «نه» با پایه هایی با هر مقوله دستوری به کار می روند. ولی اکثر هم پایه سازهای دیگر نسبت به مقوله پایه ها حساس هستند. به لحاظ بسامد نوع، بیشترین هم پایه سازها (24 مورد) تنها با بند به کار می روند، و هم پایه سازهای مخصوص گروه های اسمی/ گروه های حرف اضافه ای(هر کدام دو مورد) و گروه های صفتی .

طایفه کرش به صورت پراکنده در منطقه گسترده ای از جنوب ایران از هرمزگان تا خوزستان و همچنین به سمت داخل فلات ایران ساکن هستند. اثر نورزایی و همکاران (2015) به مستندسازی نحوه زندگی، سنت های شفاهی، و میراث قومی- زبانی کرش ها پرداخته است. پیکره این تحقیق از گویشوران گویش کرشی حوالی شیراز جمع آوری شده است.
در ابتدای کتاب معرفی اجمالی از مردم کرش و فرهنگ آنان ارائه شده است. بیشترین حجم این اثر به توصیف پیکره بنیاد ویژگی های واج شناختی و صرفی نحوی زبان کرشی و پیکره هفت متن واج نگاری شده به همراه معادل تکواژها و ترجمه انگلیسی آنها اختصاص دارد. فرهنگ انتهای کتاب شامل بیش از 1200 واژه است. یک لوح فشرده حاوی فایل های صوتی متون و تصاویری از مردم کرش نیز ضمیمه این اثر است.

رده شناسی زبان که امروزه یکی از شاخه های پویا و رو به گسترش در زبان شناسی است، می کوشد از رهگذر بررسی و مقایسه زبان های گوناگون به تعمیم های فراگیر و در پی آن به شناخت جهانی های زبان دست یابد. به سخن دیگر، به دنبال رسیدن به یگانگی ها از راه بررسی چندگانگی هاست. تاکنون پژوهش های بسیاری در زمینه رده شناسی زبان انجام گرفته و کتاب های زیادی در این باره نوشته شده است. یکی از جدیدترین کتاب های این حوزه، «درآمدی بر رده شناسی زبان » به قلم ادیت موراوسیک (2013) است. هدف از مقاله پیش رو معرفی، بررسی و نقد این کتاب است.