فصلنامه مدیریت در اسلام (نخل شهداد)
پیاپی 27-28 (پاییز و زمستان 1394)

گستره و تنوع نظریه های برنامه ریزی را می توان از وجوه متعدد بررسی کرد. در یک تقسیم بندی کلی نظریات برنامه ریزی به دو دسته تقسیم می شوند: برخی در مورد برنامه ریزی بوده و بر برنامه ریزی استوار است و برخی چگونگی برنامه ریزی را بیان می دارد. این نوشتار به بحث در مورد برخی نظریه های کلی در مورد برنامه و برنامه ریزی می پردازد. پارادایم های کلی وجود دارند که هر کدام دارای ملازماتی می باشند که در این نوشتار سه پارادایم همراه ملازمات آن مورد بررسی قرار می گیرد. به عقبه ی فکری و فلسفی مباحث و ریشه ی آن ها با نگاه به برنامه ریزی پرداخته می شود، اما در مقام نقد، رد یا اثبات نیستیم بلکه در مقام شناخت لوازم نظریات و پاردایم های فلسفی در برنامه ریزی بوده و برای تبیین بهتر به برخی اشکالات نظریه ها اشاراتی خواهد شد. این تلاش یک کوشش برون علمی نسبت به برنامه ریزی است که ما را در نقد و شناخت و تحلیل درست برنامه و برنامه ریزی یاری رسان خواهد بود.

تحقیق در مدیریت راهبردی به دلایل متعددی نسبت به مدیریت های دیگر سخت تر است، مخصوصا وقتی می بینیم هر کس این مدیریت را طوری تعریف کرده و مسائل و موضوعات خاصی برای آن مطرح می کند و از همه مهم تر اینکه نوعا هر کس از دیدگاه خود آن را بررسی و تحقیق می کند. نگارنده تصمیم گرفت ابتدا یک شناخت عقلی و فلسفی به سبک سوالی از آن ارائه دهد که مشترک بین همه است و برای هر کس با هر مبنایی قابل استفاده باشد.

رهبری مهم ترین عامل در تداوم حیات و استمرار موفقیت سازمان است و نقشی بسیار مهم و حیاتی در رشد، بالندگی و پیشرفت یک سازمان بر عهده دارد. یک رهبر قبل از شناخت دیگران باید خود را بشناسد. رهبران اثربخش به طور مداوم در جستجوی راه هایی برای بهبود خود و سازمانشان از طریق شناخت و تفکر در خود هستند. برای رهبری اثربخش بر دیگران ابتدا بایستی خودمان را به طرز اثربخشی هدایت کنیم. تعدادی از پژوهشگران از اصطلاح خودرهبری برای بهبود عملکرد فردی استفاده می کنند. خودرهبری فرایندی است که افراد به کمک آن می توانند رفتارهای خود را کنترل کنند. تئوری خودرهبری شامل شماری از استراتژی هایی است که هدف از آن ها ارائه ی راهکارهایی برای بهبود اثربخشی و عملکرد فردی می باشد؛ استراتژی هایی که می تواند برای تغییر در تمایلات، رفتار و شناخت افراد مورد استفاده قرار گیرد و آن ها را قادر سازد تا موفق تر عمل کنند. در این راستا، مروری بر نظریه ی خودرهبری صورت می گیرد تا ضمن آگاهی از مفهوم خودرهبری، استراتژی ها و عوامل موثر بر آن بتوان به شیوه ی موثرتری از آن در راستای بهبود عملکرد فردی و سازمانی بهره گرفت.

«تساهل و تسامح» به معنای آسان گیری، مدارا، انعطاف و پذیرش نظرات مختلف که در شرایطی مورد سفارش اسلام است، گاهی اوقات مستمسک برخی سازش کاری ها و کوتاهی های مدیران و مسئولان قرار می گیرد و این مشکل ایجاب می کند که در حد ممکن، جایگاه آن در مدیریت روشن شود تا هم به طور صحیح و مناسب اعمال گردد و هم در مواردی که قاطعیت و عدم مسامحه ضروری است، توجیهی برای کوتاهی وجود نداشته باشد. مقاله ی حاضر که پنجمین مقاله در راستای بررسی و تبیین جایگاه تساهل و تسامح در آموزه های دانش مدیریت است، با رویکرد توصیفی – تحلیلی به تجزیه و تحلیل جامع مطالب مرتبط با تساهل و تسامح در چهار مبحث «رهبری»، «فرهنگ سازمانی»، «مدیریت تحول» و «مدیریت تعارض» پرداخته و در حد توان، جایگاه «تساهل و تسامح در مدیریت» را از دیدگاه صاحب نظران روشن نموده است.

در یک نظام اصطلاحات سالم، پویا و معقول هر یک از کلمات و اصطلاحات جایگاه کاربردی و معنای صحیح خود را دارد و رصد و پویش معنایی و مفهومی آن ها سلوک های عقلانی و فکری هر حکیمی را برای رسیدن به گوهرهای ناب معرفتی تسهیل می بخشد. از سوی دیگر این نظام می طلبد که نگارندگان و پویندگان راه حقیقت و دانش برای صیانت از آن همواره نسبت به استخدام کلمات و اصطلاحات صحیح و مطابق با واقع و بیان شرایط و حیثیات مربوط به به کارگیری هریک و پیرایش آن از استعمالات ناصواب کمال دقت را مبذول نمایند. در این مقاله نیز درباره ی دانش مدیریت خویشتن سعی شده است تا این رویکرد را مورد توجه قرار داده و دو اصطلاح کلیدی این دانش یعنی «مدیریت خویشتن» و «مدیریت بر خویشتن» را که در حقیقت نقش نمایه و عنوان این دانش را هم به عهده دارند، از این منظر بررسی نموده و در درجه ی اول درستی به کارگیری آن ها را ارزیابی کرده و در مرحله ی بعد ملاحظات اطلاق آن ها را به قضاوت بنشینیم.

فرهنگ سازمانی ابعاد و مباحث گسترده ای را در خود جای داده است. گستره-ی دامنه ی فرهنگ و ایجاد طرح در رشته های مختلف علوم انسانی، ارائه ی تعریفی واحد برای آن را دچار مشکل کرده است. نگارنده در ابتدا به بررسی و معانی لغوی در مراجع و فرهنگ لغت می پردازد و سپس به سراغ کتاب و سنت می رود تا با مطالعه و بررسی آن معادل مناسب این واژه را یافته و تعریف و محدوده ی آن را مشخص نماید. واژه ی فرهنگ در زبان های مختلف و در فرهنگ ها و دایرهالمعارف ها دارای معانی متعدد و گوناگونی است که بیانگر دلالت ها و تعین های مختلف و تحولات آن در سیر تاریخی اش می باشد. معانی قدیم واژه ی فرهنگ در زبان فارسی دارای مشترکاتی با معانی آن در زبان های لاتین است، در صورتی که در زبان عربی مشاهده نمی شود. امت، ملت و شریعت از جمله مفاهیم پایدار در اندیشه-ی اجتماعی هستند و شناخت این مفاهیم می تواند در فهم بهتر فرهنگ عمومی و سازمانی مفید و موثر باشد.

فرهنگ در واقع داشته های مادی و معنوی یک جامعه است که افراد آن جامعه خود را ملزم به دانستن، رعایت کردن و از همه مهم تر انتقال آن ها به نسل بعدی می دانند. پدر، مادر و جامعه نقش مهمی در این تبادل بر عهده دارند. برای سپردن داشته های فرهنگی، هر یک از عوامل مذکور نقش خاصی دارند که در ادامه، به تفضیل به آن ها خواهیم پرداخت. در انتقال فرهنگ مهم ترین چیز شناخت فرهنگ است. هر کدام از اعضای جامعه باید در مرحله ی اول فرهنگ حاکم بر جامعه خود را آن گونه که هست، بشناسند. شناخت درست از فرهنگ کار انتقال آن را میسر می نماید. در واقع به هر میزانی که دانش فرد نسبت به فرهنگ خود بیشتر باشد، بهتر و مفیدتر می تواند آن را به دیگران بشناساند و انتقال آن را بهتر انجام دهد. شناخت درباره ی فرهنگ به دست نمی آید مگر آنکه فرد به مقوله ی فرهنگ دقت نماید. هر فرد در جامعه باید خود را موظف کند تا درباره ی آداب، سنن، رسوم و عقاید جامعه ای که در آن زیست می کند، اطلاعات حداقلی پیدا کند. ما در این نوشتار به ادامه ی بحث قبلی پیرامون تبدیل فرهنگ موجود به مطلوب، می پردازیم قابل ذکر است این موارد هم در سازمان ها کاربرد دارند هم در جامعه می تواند کاربرد داشته باشد.

در ادامه ی سیر مباحث فقه الاداره، فاز جدیدی از بحث به نام فقه التنظیم مورد بررسی قرار می گیرد. فقه التنظیم یا فقه سازمان و سازمان دهی، موضوع کتاب پنجم از سری کتاب های فقه الاداره است. پروژه ی فقه الاداره مشتمل بر سری کتاب های فقهی اجتهاد جواهری و پویا، به همراه نظریه پردازی و نظام سازی در عرصه ی مدیریت از زیر شاخه های علوم انسانی اسلامی است. فقه التنظیم نیز به مانند سایر کتب فقه الاداره از سه دفتر تشکیل یافته است. دفتر اول مطالب علمی آکادمیک مدیریت که حاوی مباحث علمی کلاسیک در سازمان و سازمان دهی است. دفتر دوم به نظرهای اجتهادی و فقهی در حوزه ی سازمان و سازمان دهی می پردازد. دفتر سوم از حاصل نظرهای اجتهادی دفتر دوم، نظریه ی اجتهادی سازمان از نگاه آموزه ی دین اسلام اصطیاد کرده و پس از چینش در کنار سایر نظریه ها، زمینه ی نظام سازی در این محور از نظام اداری اسلام را فراهم می آورد.

در سلسله درس های فقه الاداره که هر روزه در بنیاد فقهی مدیریت اسلامی توسط حضرت آیت الله قوامی(زیدعزه) تدریس می شود، یکی از مباحثی که از سال تحصیلی 94-93 به مناسبت طرح اتحاد امامت و امارت مطرح شده است و هم اکنون نیز ادامه دارد، بحث سازمان و سازماندهی است.
روال جلسات درس و این مباحث به این گونه بوده و است که در هر بحثی ابتدا خود موضوع بحث، از منابع آکادمیک و دانشگاهی در حد موضوع شناسی، توضیح و تبیین می شود و سپس وارد مباحث اجتهادی شده و این موضوعات، از منابع اسلامی مورد کنکاش قرار می گیرد و در پایان هر بحثی حضرت استاد نظر مختار خود را انتخاب و توضیح می دهند و سپس طلاب محترم حاضر در کلاس موظف هستند نظرات خود را در آن بحث ارائه دهند. در همین راستا بین نظرات مختار در موضوع حقیقت سازمان، نظر مختار حضرت حجت الاسلام خیراندیش، برای چاپ انتخاب شده است.
در این مجال به جهت مختصر آشنایی با موضوع بحث، مقدمه ای بیان می شود و سپس محتوای اصلی مطرح خواهد شد.

ارزش های غایی و ابزاری از موضوع های مورد توجه دانشمندان علم مدیریت بوده و در مدیریت رفتار سازمانی مورد بررسی قرار می گیرند. از آنجا که مبانی فکری دانشمندان غربی با دیدگاه اسلام کاملا متفاوت می باشد ضرورت دارد دیدگاه اسلام در این زمینه مشخص و وجوه امتیاز آن زمینه نسبت به دیگر مکاتب تبیین گردد. برای نیل به این هدف در این مقاله سعی گردیده با تحلیل و بررسی عهدنامه ی مالک اشتر که یکی از مهم ترین اسناد بالادستی مدیریت اسلامی می باشد، برجسته ترین ویژگی های ارزش های غایی و ابزاری از دیدگاه اسلام تبیین گردد. نتیجه ی این بررسی ها، آن است که ارزش های غایی و ابزاری که از سوی حضرت علی(علیه السلام) ترسیم گردیده دارای ویژگی و امتیازهای منحصر به فردی همچون عدالت محوری، جامعیت و غیره می باشد و این امر برتری مکتب اسلام را نسبت به دیگر مکاتب در این زمینه به اثبات می رساند.

این نوشتار با عنوان «اصول فقه الاداره از چرایی تا وقوع» به تبیین توصیفی از پیدایش اصول فقه الاداره و گزارش سیر عملکردی آن از ابتدا تا حال با هدف پاسخ-گویی به اینکه اصول فقه الاداره از چه زمانی آغاز و تا حال چه مسیری را طی کرده است، می پردازد. همچنین اشاره ای دارد به چرایی تخصصی سازی اصول فقه و به ارائه ی رئوس کلی و اجمالی از محتوای اصول فقه تخصصی مدیریت که در سال اول این دانش در بنیاد فقهی مدیریت اسلامی توسط استاد قوامی(حفظه الله تعالی) به عنوان مجتهد نظریه پرداز در عرصه ی مدیریت اسلامی می پردازد تا در این مقام به اطلاع رسانی مخاطبین و دوستداران دانش در عرصه ی مدیریت اسلامی خدمتی کرده باشد و زمینه ی استفاده از اندوخته های علمی دانشمندان و فضلای این عرصه را نیز جهت دانش افزایی در راستای حاکمیت نظام اداری اسلام در خدمت سازمان ها و حکومت اسلامی برای رسیدن به اهداف متعالی تکامل بشری فراهم آورد ان شاء الله .