مجله کتاب قیم
پیاپی 12 (بهار و تابستان 1394)

امنیت یکی از موضوع های قابل توجه در قرآن است. این موضوع در مقاله پیش رو، با روش معناشناسی واژگانی، بررسی و میدان معنایی واژگان مرتبط با امنیت فردی با توجه به سیاق آیات و روابط هم نشینی و جانشینی کلمات در آیه ها، ترسیم شده است. این پژوهش درصدد پاسخ به این سوال است که حوزه مفهوم امنیت فردی در قرآن چیست و معناشناسی چگونه به تبیین مفهوم امنیت کمک می کند؟
با نگاهی به روابط درون متنی آیات مرتبط با امنیت فردی و توجه به میدان معنایی آن، روشن می شود که امنیت فردی در دنیا و آخرت در گرو ایمان حقیقی به خدا ومعرفت نسبت به اوست وآدمی بایددرراستای ایمان، در گسترش امنیت درناحیه فردی واجتماعی آن کوشا باشد. به عنوان نمونه، هم نشینی عبارت های ﴿و قد هدان ﴾، ﴿و لا اخاف ما تشرکون به﴾ و ﴿الذین آمنوا و لم یلبسوا إیمانهم بظلم ﴾ با امنیت و عبارت ﴿اولئک لهم الامن و هم مهتدون ﴾ در سیاق کلمات آیات80-82 سوره مبارکه انعام، نشان می دهد امنیت در دنیا و آخرت از نگاه حضرت ابراهیم (ع) و مومنان، از طریق ایمان به خدای یگانه، دوری از هرگونه ظلم وشرک خفی و جلی حاصل می شود و آنها امنیت را این گونه در زندگی خود گسترش دادند.

تورات و انجیل دو نام بسیار آشنا برای مسلمانان است که بارها در قرآن کریم از آنها بترتیب، به-عنوان کتابهای آسمانی یهودیان و مسیحیان نام برده شده است. مسلمانان، مسیحیان و یهودیان همگی در این که «تورات» نام کتابی وحیانی است که خداوند بر حضرت موسی (ع) وحی کرده است اتفاق نظر دارند. اما در مورد این که به کتاب نازل شده بر حضرت عیسی (ع)، «انجیل» گفته می شود، بین مسلمانان و مسیحیان اختلاف نظر اساسی وجود دارد. قرآن کریم بارها انجیل را در ردیف تورات و قرآن آورده و این بدان معناست که شان انجیل در آیین مسیحیت همان شان قرآن در اسلام و تورات در یهودیت است. اما مسیحیان از اساس، منکر آن هستند که عیسی (ع) مانند دیگر پیامبران، کتابی به نام انجیل داشته است. آنها معتقدند که گناه اولیه آدم باعث سلب حیات جاوید از آدم و بنی آدم شد. بر این اساس، «انجیل» از دیدگاه الهی دانان مسیحی، مژده به بازگشت حیات جاوید به انسان است که از طریق تجسد، تصلیب و رستاخیز عیسی مسیح و ایمان بدان، حاصل شده است.
پژوهش حاضر در صدد اثبات این مطلب است که آنچه امروزه در میان مسیحیان به «انجیل» نامبردار است امری کاملا، الهیاتی است که با گذشت مدتهای مدید از ظهور حضرت عیسی (ع)، توسط برخی الهی دانان مسیحی، وارد این آیین شده است و بعکس، تعبیر «انجیل» مطابق با کاربرد قرآنی آن، با متون اولیه مسیحیان سازگاری بیشتری دارد. ادعایی که با بررسی و تحلیل تمام موارد کاربرد انجیل در متن یونانی عهد جدید، به اثبات می رسد.

آیه 22 از سوره نور در نظر مفسران اهل سنت از جایگاه خاصی در مبحث خلافت، برخوردار است. برخی از مفسران این فرقه، بخصوص فخر رازی، درصدد برآمده اند از این آیه، علاوه بر این که منقبت ویژه و منحصر به فردی برای ابوبکر اثبات کنند، حقانیت خلافت او را نیز نتیجه بگیرند. اما از دیدگاه شیعه، این آیه به هیچ وجه، منقبت و فضیلتی را برای نامبرده بیان نمی کند و نمی توان از این آیه، صحت خلافت و امامت او را اثبات کرد و حتی اساسا، این آیه اختصاصی به ابوبکر ندارد. با توجه به ظاهر و سیاق آیه و نیز سبب نزول معتبر مراد از تعبیر ﴿اولوا الفضل ﴾تنها ابوبکر نیست و فضل نیز در اینجا به معنای فضل در دین نمی تواند باشد. از آنجا که اهل سنت در تفسیر این آیات، بر دو حوزه و ساحت استناد به روایات اسباب النزول و تحلیل درونی از دلالت آیه تکیه کرده اند، به تفکیک و به ترتیب، مستندات و ادله آنان نقد و بررسی خواهد شد.

تفسیر «غرائب القرآن و رغائب الفرقان» نظام الدین اعرج نیشابوری (م. پس از 728 ق) از برترین تفاسیر قرآن و چونان دائره المعارفی بزرگ و مرجعی مهم دانسته شده که ضمن تفسیر و تبیین معمولی آیات، در پرتو آگاهی های کلامی، ادبی، روایی، فقهی و عقلانی، مباحثی را نیز تحت عنوان «التاویل»، به برداشت های عرفانی از آیات الهی اختصاص داده است. او با آن که در این تاویل ها، با مذاق عارفان هم مشرب بوده، اما هوشمندی و احتیاط را نیز از دست نداده است. این مفسر، بخش تاویل های عرفانی را عمدتا، از تفسیر چاپ نشده «بحر الحقائق و المعانی» اثر شیخ نجم الدین رازی، عارف پرکار قرن هفتم هجری اخذ کرده است. در این مقاله، با استناد به نسخه ای خطی از «بحر الحقائق و المعانی» که تاکنون شناخته نبوده و نظام الدین نیشابوری به خط خود، یادداشت تملکی بر آن نوشته، بخش هایی از این اقتباس، بررسی و تحلیل شده است.
در پایان به این نتیجه دست یافتیم که بخش تاویلات «غرائب القرآن» چونان حلقه واسطی بین تفسیر «بحر الحقائق» رازی و تفاسیر دیگری همچون «تفسیر القرآن الکریم» از صدر المتالهین شیرازی عمل کرده است و از این رو، ملاصدرا نیز وامدار نجم الدین رازی بوده است.

آیه 282 سوره بقره، معروف به آیه دین، بزرگترین آیه قرآن است که از جنبه های گوناگون، خصوصا فقهی و حقوقی، توجه پژوهشگران را برانگیخته است. از آنجا که ترجمه های قرآن، بیشتر در دسترس هستند و همگان از آنها استفاده می کنند، تحقیق در ترجمه دقیق آیات قرآن، بویژه آیات پرکاربرد در زندگی مردم، اهمیت فراوان دارد.
در این نوشتار با استفاده از تفاسیر معتبر، 15 ترجمه مشهور و معاصر فارسی از آیه دین نقد و بررسی شده و در هر فراز از آیه، لغزش های مترجمان بیان گردیده و ترجمه دقیق تر ارائه شده است. مطالعه و دقت در این ترجمه ها پژوهشگر را به این نتیجه می رساند که اغلب، ترجمه ای که به اندازه کافی دقیق باشد برای تمام این آیه ارائه نشده و هر یک از مترجمان در ترجمه فرازهایی از آیه، لغزش هایی داشته اند. این امر لزوم ارائه ترجمه های گروهی از قرآن را تقویت می کند.

استعاره تاویلی در معنایی که در این مقاله برای اولین بار در حوزه نظریه پردازی ادبی مطرح می شود، دارای انواع و مراتبی است که برخاسته از معانی کاربردی تاویل در علوم قرآنی می باشد. در این مقاله به یکی از مراتب آن به نام استعاره تاویلی بر مبنای قاعده توجیه متشابهات قرآنی پرداخته می شود. متشابهات، مجموعه ای از آیات قرآن اند که دارای چند پهلویی معنایی می باشند و تنها به کمک محکمات و ارجاع به ام الکتاب، تاویل پذیرند. چند پهلویی معنایی آیات از حوزه لفظ خارج و مربوط به حوزه معناست.
توجیه تاویلی متشابهات به کمک محکمات، یکی از مراتب سه گانه تاویل است که در این مقاله آن را مورد بررسی قرار داده، و علاوه بر بیان ضوابط تاویل صحیح و شرایط موول و تاویل در توجیه متشابهات، شواهد آن از متون ادبی استخراج و به بحث و بررسی گذاشته شده است؛ تا از این رهگذر، استعاره های تاویلی مبتنی بر قاعده توجیه متشابهات را معرفی کرده و مورد نقد و بررسی قرار دهد و تا آنجا که مجال مقال بوده است، جنبه های تشبیه روایی، تشبیه ادبی، استعاره تاویلی ادبی و تاویل توجیهی روایی آنها بیان شده است. در این راستا معلوم شد علاوه بر تلاش شاعر در استخدام استعاره های تاویلی، گاهی شاعر توجیه متشابهات را در مقوله جری و انطباق قرار داده و آن را بر مصادیق دیگری نیز تعمیم و تطبیق داده است.

حدیث معتبر از اصلی ترین منابع دینی مسلمانان است. اما از آن رو که در سده نخست، روایات پیامبر (ص) به آسیب هایی چون وضع، سهو و تصحیف گرفتار آمد، عالمان حدیث شناس در مواجهه با مشکل یاد شده، افزون بر کاوش های رجالی و طرح مباحث درایه، به نقد متن حدیث نیز پرداختند و در این راستا معیارهایی مطرح کرده اند. به نظر می رسد برخی از این ضوابط که از سوی اهل سنت مشخص شده اند، خود با چالش های مبنایی و یا ناکارآمدی روبرو هستند.
این پژوهش کوشیده است گامی در این زمینه فرا پیش نهد و برخی از معیارهای مطرح شده از قبیل رکاکت، ظلمانی بودن سخن، شباهت آن به سخنان پزشکان، تعارض با سخنان دیگر انبیا، دلالت بر کرامت غیر پیامبر (ص) و تمجید عقل را در معرض بررسی و بازخوانی قرار دهد.

ابوعبدالرحمن سلمی از جمله اصحاب حضرت علی (ع) است. بررسی وضعیت رجالی او در مقام یکی از مشاهیر قرائت در صدر اسلام، بویژه به دلیل حضورش در سند قرائت عاصم، دارای اهمیت شایانی است. این پژوهش با بهره گیری از داده های تاریخی، رجالی و حدیثی، به توصیف و تحلیل اخبار وارد شده درباره سلمی پرداخته و به این نتیجه رسیده است که اصلی ترین معلم سلمی در قرائت، امام علی (ع) بوده است و در این باره، دیدگاه کسانی که عثمان را معلم اصلی او می شمارند صحیح نیست. همچنین، بر اساس قرائن تاریخی، اثبات می شود که وی نمی توانسته است استاد قرائت حسنین (ع) باشد. این پژوهش، نشان می دهد که گرچه سلمی در رجال برقی به عنوان یکی از خواص امیر مومنان (ع) شناخته شده، اما دست کم در برهه ای از زمان، در شمار یاران ویژه ایشان نبوده است. وی در این برهه از زمان، حضور فعالی در صحنه همراهی با امام علی (ع) و فرزندان ایشان (ع) نداشته است. این کناره گیری، به دلیل مسائل مالی و یا نابینایی او و نه دشمنی عقیدتی با امیر مومنان (ع) بوده است.

نوشتار حاضر می کوشد اعتبار روایات موسوم به «آیه رجم» را بررسی نماید. این روایات مدعی اند آیه ای در قرآن مبنی بر حکم سنگسار پیرمرد و پیرزن وجود داشته است: «إذا زنی الشیخ والشیخه فارجموهمالله». اما بعدها این آیه از قرآن حذف شد. وجود این روایات، باعث طرح نظریه «نسخ تلاوت» در قرآن گردیده است که از سوی اکثر قریب به اتفاق علمای اهل سنت و بخشی از علمای امامیه پذیرفته شده است. در مقابل، گروهی از علمای امامیه پذیرش این روایات را مستلزم عقیده به تحریف قرآن دانسته، و با این تحلیل، آن را مردود اعلام کرده اند. بررسی و نقد روایت مذکور و دیدگاه های پیرامونی اش، موضوع این مقاله است و در پایان به این نتیجه دست یافتیم که پذیرش آیه مدعایی و نظریه نسخ تلاوت با اشکالات جدی رو به روست.