فصلنامه میقات حج
پیاپی 91 (بهار 1394)

کعبه، مقدس ترین معبد الهی،  نماد همیشگی اسلام، کانون گسترش کره خاکی و اولین نقطه مسکونی زمین است. این کانون قدسی، عمری به درازای حیات این جهان دارد و همچون نگینی فروزان بر تارک هستی درخشیده و چراغ راه و مایه هدایت بشر می باشد. عرش خدا در زمین، محور و مدار توحید، جاذبیت خارق العاده، مصونیت اعجاب آمیز، پناهگاه امن بشر، هدایت عالمیان، پرچم و بیرق اسلام، قوام دین، استواری مردم، برابری و مساوات، اتحاد و انسجام، پیوند با ولایت و آمرزش گناهان؛ برخی از برجسته ترین ویژگی های نمادین این معبد قدسی است. این نوشتار، با رویکردی ارتباطی، به معنا شناسی خانه کعبه به عنوان پیچیده ترین نماد حج پرداخته و جنبه های نمادین آن را به عنوان راهبردی شناختی برجسته می سازد.

فقها برای نایب در حج و یا عمره، شرایطی را بیان کرده اند که آنها دو قسم اند:1.  عقل حین عمل، تمییز کودکان، اسلام، ایمان، عدم اشتغال ذمه نایب به واجب مضیق، اذن مولی به عبد، اذن شوهر به زن و اذن ولی به ممیز؛ اینها شرایطی است که صحت عمل متوقف بر آن ها است.2.  شرایطی که عمل با آنها مجزی است.در این پژوهش تنها نظرات فقهای عظام شیعه مورد بررسی قرار گرفته و به نظرات فقهای سایر مذاهب اسلامی پرداخته نشده است.در این بخش که نخستین بخش از شرایط نایب است؛ بلوغ، عقل، اسلام و ایمان مورد بررسی قرار گرفته و به بقیه شرایط، در بخش های بعد پرداخته خواهد شد.

با انجام وضو است که انسان به طهارت معنوی  دست می یابد و عملی است که مسلمانان روزانه با آن سر و کار دارند. وضو مقدمه برای برخی عبادات؛ مانند نماز است. همچنین مکلفین باید پیش از طواف کعبه، مسح کلمات و خطوط قرآن کریم و... دارای وضو باشند.شیعه و سنی، در اصل وجوب وضو و مواضعی که باید شسته شود، نظرات مشترک دارند، لیکن در شیوه و روش انجام و محدوده اعضای وضو نظر واحد ندارند.در این نوشته، چگونگی ساختن وضو در نزد فریقین، بررسی و موارد اختلاف و اشتراک آن بیان می شود.پیرامون تفسیر آیه وضو نزد فریقین و برداشت ایشان از این آیه شریفه و کیفیت شستن دست ها و محدوده صورت، و چگونگی انجام مسح سر و وظیفه مکلف در پاها، بررسی هایی صورت گرفته است.

گواهی نامه های حج اسنادی بوده اند که در گذشته با هدف تصدیق و گواهی حج گزاری و ادای مناسک مختلف آن، برای برخی اشخاص صادر می شده اند. این گواهی نامه ها معمولا به شکل طومارهایی حاوی نقاشی ها و نگاره هایی از مساجد و اماکن مقدس حرمین شریفین بوده اند که نمونه های کهنی از آنها باقی مانده است. از مشهورترین و جالب ترین این طومارها، نمونه موجود در موزه بریتانیا از سده نهم هجری است که با کتیبه ها و نقاشی های زیبایی تزیین یافته است. در این نوشتار به معرفی و توصیف دقیق طومار و کتیبه ها و نقاشی های به کار رفته در آن پرداخته شده است. بر اساس این بررسی می توان گفت که طومار مورد نظر، سند تاریخی مهمی است که در آن، اماکن مقدس مرتبط با حج و حرمین شریفین، گاه با واقع گرایی نسبی، و گاه به صورت نمادین، نمایش داده شده است.

مسجد شریف نبوی که پس از هجرت پیامبرخدا(ص)  به «یثرب» و تغییر نام آن به اسم قرآنی اش؛ یعنی «مدینه منوره» در یکی از شریف ترین اماکن، که ناقه پیامبرخدا به دستور خدا به آن جا رفت و در قسمتی از آن زانو زد، بنا گردید؛ مکانی که آغوش خود را در زمان حیات رسول الله، به سویش  گشود و پس از ممات نیز جسم مطهر ایشان را در خود جای داد. پیامبر در وصف این قطعه زمین فرمود: « این قطعه زمین، باغی از باغ های بهشت است.»میان خانه حضرت و منبر ایشان، رضه شریف است. در روضه شریف تعدادی آثار ارزشمند تاریخی وجود دارد که عبارت اند از: منبر، محراب نبوی و ستون ها. در نوشته، به بررسی این آثار ارزشمند تاریخی پرداخته شده است.

کتاب المکاتبات المکیه در بردارنده یکصد نامه ادیبانه است که از 60 مجموعه خطی گرد آوری و تدوین شده، و حکایت کننده موارد زیر است:بخشی از روابط ایران عهد صفوی با حاکمان و رجال علمی مکه مکرمه، بخشی از روابط ایران عهد صفوی با حاکمان احسا و بصره، که در مسیر کاروانهای حج ایرانیان قرار داشته اند، چند فرمان برای نصب امیر الحاج های اصلی و فرعی، بخشی از مکاتبات شیعیان مدینه منوره با رجال سرزمین های دیگر، بخشی از روابط قطب شاهیان شیعه هند با رجال علمی و سیاسی مکه مکرمه، بخشی از روابط فتحعلی شاه قاجار با اولین حکومت سعودی در اوایل قرن سیزدهم هجری، بیانیه مراجع تقلید نجف اشرف برای تشویق مسلمین جهت کمک به پروژه راه آهن حلب تا مدینه منوره، اعتراض به قتل ابوطالب یزدری، و مواردی دیگر.

الله یار صوفی (نقشبندی سمرقندی)، شاعری است ترک زبان که بنا به آنچه در منابع مختلف نوشته اند، به سال 1133 درگذشته است. زادگاه الله یار را «کته قورغان» یا «میان کان» از توابع سمرقند یاد کرده اند. این شاعر صوفی، به صورت شاعر دو زبانه، در حوزه ادب و دین و اخلاق و عرفان، شعر سروده است. حج نامه موجود، شعر فارسی و شامل سه بخش است: «اعمال حج و زیارت اماکن متبرکه مکه»، دوم «زیارت مدینه» و سوم «مرقد امام حسین7 کربلا ، و این در حالی است که شاعر یک حنفی متعصب است. سرور السامعین نیز سفرنامه دیگری است از نویسنده ای که چیزی از او نمی دانیم. این سفرنامه، به رغم اختصار، متفاوت با موارد مشابه است و دارای ادبیات معمول سفرنامه ای نیست. سفرنامه به صورت معمول، گزارش سفر و بیان کارهای روزانه در گذر ایامی است که در طول سفر بر مسافر می گذرد. اما این گزارش کوتاه که هدف آن نیز راهنمایی حجاج بعدی است، در چند بخش مسایل لازم را بیان کرده است.

اسلام برای همه مردم و همه زمان ها است. پس تمام نیاز های جامعه را در نظر گرفته و در این راستا راه کارهایی را ارایه می کند؛ یکی از آن راه کار ها «وقف» است که به کمک آن می توان بخش مهمی از مشکلات اقتصادی جامعه را بر طرف کرد.وقف یکی از قوانین نیکو و سنت های ارزنده ای است که از دیرباز به شکل های گوناگون در تاریخ بشر وجود داشته است. نکته قابل توجه آنکه: تاسیس وقف، پیش از اسلام بوده و اسلام آن را تایید کرده و در مسیری روشن، منطقی، هدفدار، مترقی و دقیق قرار داده است.

مبادی اولیه مناظره عبارت است از: مشهورات، مسلمات و مقبولات؛ با این تفاوت که به کار گرفتن مشهورات برای «سایل» و «مجیب» هر دو جایز است، اما به کاربردن مسلمات تنها برای «سایل» رواست. مشهورات سه قسم است:1. مشهورات ظاهری؛  2. مشهورات حقیقی؛  3.  شبه مشهورات؛ در میان این اقسام تنها مشهورات حقیقی از اعتبار و صلاحیت برخوردار است، ولی مشهورات ظاهری تنها در صناعت خطابه و مناظره به کار می رود و قضایای شبه مشهورات در صناعت مغالطه به کار می آید و بس، که اسمش را «مشاغبه» می گذارند. در مناظره، از همه مبادی قیاسها می شود استفاده کرد. ازاین رو، بعضی ها مناظره را به پنج قسم برهانی، مغالطی، جدلی، خطابی و شعری تقسیم کرده اند.