فصلنامه مطالعات قرآنی
پیاپی 7 (پاییز 1390)

یکی از مباحث قابل توجه در حقوق اسلامی، مسئله عاقله و مسئولیت آن در پرداخت دیه است. عاقله از ماده عقل به معنای منع و بازداشتن است و در اصطلاح به افرادی می گویند که بار پرداخت دیه را به جای جانی بر عهده می گیرند و این افراد بستگان ذکور نسبی پدر و مادری، یا پدری به ترتیب طبقات ارث به طوری که همه کسانی که حین الفوت می تواند ارث ببرند به صورت مساوی عهده دار پرداخت دیه خواهند بود.
ضمان یا مسئولیت عاقله مبتنی بر قرارداد اجتماعی بین افراد قوم در جامعه سنتی پیش از اسلام به شمار می رفت که در زمان خود از پشتوانه حقوقی برخوردار بود و پس از اسلام هم مورد امضای شارع قرار گرفته است.
موضوع مسئولت عاقله در قتل و جنایات خطایی مطرح است و عاقله باید واجد صفاتی از جمله ذکورت، عقل، بلوغ و قدرت در پرداخت دیه باشد، برای اینکه عاقله را مسئول پرداخت دیه دانست باید شرایطی رعایت شود از جمله، خطایی بودن جنایت، ثبوت با بینه و جنایت عضو به اندازه موضحه و یا بیشتر از آن باشد و دیه به خاطر ضرر بدنی بر شخص آزاد واجب شده باشد.
ضمان عاقله حکمی تکلیفی می باشد نه وضعی، بدین معنا که پرداخت دیه ابتدا بر جانی است و مسئول و بدهکار اصلی جانی می باشد و عاقله از سوی جانی دین او را می پردازد و در صورت عجز و ناتوانی عاقله از پرداخت دیه، چیزی بر ذمه او نیست و ضامن حقیقی خود جانی است.

تبرک جستن به آثار انبیاء و اولیاء از مسائل اختلاف برانگیز میان مذهب تشیع و فرقه وهابیت است. در گذشته اشخاصی چون ابن تیمیه و در عصر حاضر وهابیان به پیروی از رهبر در گذشته خود محمد بن عبدالوهاب این موضوع را انکار و تا حد تکفیر شیعیان پیش رفته و ریختن خون و تعرض به مال و ناموس آن ها را جایز شمرده اند. این مقاله سعی بر آن دارد تا با ارائه ادله مستند قرآنی و تاریخی – روائی، بطلان اعتقادات این فرقه را مورد بررسی قرار دهد.

حقوق شهروندی یکی از مباحث مهم است که مورد توجه مکاتب حقوقی مختلف قرار گرفته است. و تضمین حقوق شهروندان که احیانا مورد تعدی حکومت قرار می گیرد ازحساسیت خاصی برخورداراست، از سوی دیگر قوانین تبعیض آمیزی که حکومت ها دربرخی موارد نسبت به جنس شهروندان خود وضع و اجرا می کنند امری است که وجدان انسان نمی تواند از آن بی تفاوت بگذرد.دراین نوشتار حقوق شهروندی زن از منظر کنوانسیون بین المللی، قانون اساسی و قرآن مورد بررسی قرارگرفت. مسلم گردید با آنکه مصادیق بارز نفی تبعیض و برقراری تساوی حقوق در همه موارد مختلف این معاهده دیده می شود اما اشکال اساسی کنوانسیون، تساوی » است. از نظر تنظیم کنندگان کنوانسیون « تبعیض » تلقی ناصحیح از مفهوم به معنای تشابه است، درحالی که به این معنا نیست. تساوی برابری است و تشابه « حقوق یکنواختی است. اسلام تبعیض بین زن و مرد را رد می کند و تساوی حقوقی را می پذیرد ولی مهم این است که تساوی را به معنای تشابه نمی گیرد.

از آن جا که قرآن کریم با زبانی ادبی بر پیامبر رحمت نازل گشته است، ادبیات قرآن مورد توجه علماء بلاغت بوده است تا از این رهگذر بتوانند نکات ظریفی که برای جامعه بشری به ارمغان آورده شده است بیان دارند. یکی از نکات ظریف بلاغی که در قرآن کریم دیده می شود اسلوب های قرآنی است اسلوب هایی که به قوت بیان و دقت معانی ممتاز است از جمله اسالیبی که در قرآن کریم دیده می شود اسلوب ندا است. در این مقاله سعی شده است تا به بررسی اسلوب ندا در قرآن کریم پرداخته شود و اغراض بلاغی این اسلوب بیان گردد.

عقیده به ظهور « موعود » مخصوص به دین یا ملت خاص نیست. هر یک از ملل منتشر در عالم به نوعی بدان اقرار آورد هاند؛ و برای رهایی جهان از چنگال ظلم و تباهی، ظهور نجی آخرالزمان را انتظار می کشند؛ و بالطبع هر ملتی بنا بر آموز ه های دینی خود از آخرالزمان و جزئیات آن به نوعی سخن به میان آورد هاند اما چیزی که غیرقابل انکار است وجود نقاط مشترک بسیاری است که نه تنها در ادیان ابراهیمی بلکه در غالب ادیان شاهد آن هستیم؛ یکی از این موارد مشترک، ظهور دجال با عنوان اسلامی و آنتی کرایست یا ضد مسیح با عنوان مسیحی آن است که در سایر ادیان نیز با عناوین خاص و اغلب با عنوان شخصیتی نهای یامم یا مقارن با ظهور او به شر انگیزی و خیر ستیزی « موعود » منفی که پیش از ظهور می یپردازد یاد می شود. در این مقاله نویسنده کوشیده است به اختصار تصویری از این موجود در ادیان مختلف و سپس در فرهنگ اسلامی عرضه کند و در نهایت شواهدی از برخی شعرای ادب فارسی راجع به این موضوع چاشنی کلام خود سازد.

با نگاهی گذرا بر آثار بزرگان ادب فارسی پیداست که بسیاری از عبارات و تعبیرات و اشارات آنان به اقتباس یا الهام از این کتاب مبین و یا احادیث ائمه معصومین (ع) است.
تمکین از ادبیات قرآنی توسط شاعران و نویسندگان عامل مهمی در اعتلا وفخامت بخشیدن به آثار آنان بوده است. اصولا نمی توان در حوزه تاریخ ادبی ایران اثری یافت که متاثر از قرآن و حدیث نباشد. در قرن چهارم که اوج تمدن اسلامی بوده سهم ایرانی ها چه در اداره حکومت و راه بردن اجتماع و چه در فرهنگ آفرینی بسیار بوده است و قرآن نقش اول را ایفا می کرده است.
در نثر بیهقی که مربوط به اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم است و سبک نثر ساده قدیم و سبک فنی دوره ی بعد و «نثر مرسل عالی» است، استشهاد به آیات قرآن به میزان بسیار کمی آورده شده است و بیشتر تاثیر مفاهیم آیات قرآن (تلمیح) در این نثر دیده می شود.

داستان آفرینش آدم (ص) از جمله قص ه های قرآنی است که آیات بسیاری به آاختصاص دارد. در این داستان به جنب ه های مختلف آفرینش تا هبوط آدم از بهشت الهی به زمین خاکی اشاره شده است. سجده فرشتگان در برابر آدم از جمله مواردی است که در آیاتی از قرآن آمده و مفسران درباره آن از چش ماندازهای مختلف بحث و بررسی کرد هاند. ادب فارسی که نیز سرشار از مفاهیم قرآنی است از این داستان و بن مای ه های آن بی بهره نیست. در این مقاله تاثیرپذیری شاعران و نویسندگان ادب فارسی از این قصه قرآنی با محوریت سجده فرشتگان در برابر آدم مورد تامل و باز جست قرار م یگیرد. متون ادب فارسی به زمان سجده فرشتگان بر آدم، معنا و مفهوم این سجده و دلیل و علت آن اشاره کرد هاند. در این بین به مورد اخیر بیشتر توجه شده و اتفاق نظر همگانی بر این است که کرامت و برتری آدم دلیلی قاطع برای این سجده است.

کتاب مزامیر منسوب به حضرت داوود(ع) و مشتمل بر تشبی هات فراوانی ازجمله تشبی هاتی درباره خدا، انسان، گناه، گناهکار و مومن است، با وجود اینکه فقراتی از این کتاب، خداوند را به طور شایسته مورد خطاب قرار نداده و توصیف نکرده است امامی توان گفت که تشبی هات آن در بسیاری از موارد از لحاظ لفظ و معنی با قرآن کریم قابل انطباق است. تشبیه خداوند به پناهگاه و تشبیه گناه به باری سنگین و مشقت آور و تشبیه گناهکار به گیاه بی ثمر و تشبیه مومن به درخت پربار از جمله مشترکات مفهومی در تشبی هات کتاب مزامیر و قرآن کریم است. اما تشبیه خدا به پدری مهربان که در فقرات متعددی از کتاب مزامیر مطرح شده جزء مواردی است که قرآن کریم به دلیل امکان توهم معنای ظاهری آن، از آن منع نموده است. وجه تمایز دیگر این دو کتاب درنحوه ترسیم ارتباط خدا و انسان است. در کتاب مزامیر این ارتباط به رابطه خدا با بنی اسرائیل منحصر شده و سعادت و شقاوت، مفهومی دنیایی یافته است. و همچنین عقوبت الهی به مفهوم محروم ساختن گناهکاران از مواهب مادی و یا مرگ و انقطاعشان از این دنیا محدود شده وبه تاثیر گناه بر جان آدمی و نیز عقوبت اخروی آن هیچ اشار های نشده است.