نشریه مطالعات قرائت قرآن
سال سوم شماره 5 (پاییز و زمستان 1394)

کریستف لوگزنبرگ (Christoph Luxenberg) در کتاب «قرائت سریانی آرامی از قرآن» ادعا کرده است که زبان قرآن، زبان عربی آمیخته با زبان سریانی است و مسلمانان سده های بعد از نزول، به دلیل عدم اطلاع از این موضوع، بسیاری از عبارات قرآن را درست نفهمیده اند؛ از این رو، وی تلاش می کند تا با روش فقه اللغه و زبان شناسی تاریخی، بسیاری از واژگان قرآن را با زبان و خط سریانی آرامی تطبیق دهد تا از برخی عبارات مشکل و مبهم قرآن رمزگشایی کند. یکی از مهم ترین مبانی وی مدل بودن خط سریانی برای خط عربی است. وی معتقد است خط مکتوب عصر نزول، خط سریانی آرامی بوده است و اعراب از این خط الگو برداری کرده اند. با این حال، در اثر غفلت اعراب سده های بعدی از این پیشینه تاریخی خط عربی، آنها در فهم برخی از واژگان و آیات قرآن برداشت های نادرست داشته اند، ولی آیات قرآن خلاف این دیدگاه را نشان می دهد و کشفیات باستان شناسی موید آن است که خط عربی حتی در دورترین منطقه حجاز هم وجود داشته است و حروف عربی بیشتر به حروف نبطی شباهت دارد تا سریانی. این مقاله، تنها عهده دار بررسی و تجزیه و تحلیل نظریه لوگزنبرگ درباره مدل بودن خط سریانی برای خط عربی است.

از جمله علوم متاثر از تفسیر و اعراب قرآن کریم، علم وقف و ابتداست. توجه به اقسام وقف و موارد آن، از مباحث مهم این علم به شمار می رود. از جمله اقسامی که کمتر مورد توجه قرار گرفته، وقف بیان است. این نوع از وقف، در میان صاحب نظران، مورد نقض و ابرام قرار گرفته است. نگارنده در این مقال، بر آن است تا با بررسی موارد ومصادیق وقف بیان، شناخت کامل تری از آن به دست دهد و زمینه جدیدی جهت تحقیقات در موضوع دانش وقف و ابتدا باز نماید. اساس پیدایش این نوع از وقف، تبیین نکته یا قولی تفسیری توسط قاری قرآن برای مخاطبان است. در این مقاله در حدود بیست و هشت مورد از موارد وقف بیان مورد اشاره و بررسی قرار گرفته است.

روایت حفص در حال حاضر، گسترده ترین روایت قرآنی در جهان اسلام به خصوص در شرق آن است، اما ظاهرا قرائت بدین روایت به آن آسانی (یا سادگی) که تصور می شود، نیست و این امر به طرق خلاف روایت حفص بر می گردد که هریک مشتمل بر موارد اختلافی خاص است و با توجه به منع خلط بین طرق در یک روایت، قاری موظف به رعایت موارد خلاف یک طریق تا انتهای قرائت خود می باشد؛ لذا پیش از هر چیز بر او لازم می آید که طرق خلاف و موارد اختلافی را بشناسد و بر یک یا چند طریق بدون خلط طرق قرائت کند. بدیهی است چنین کاری، از سهولت آموختن این روایت می کاهد و موجب می شود که قاری فقط یک یا دو طریق را برگزیند و از آموختن و خواندن به دیگر طرق محروم بماند و یا همه را بیاموزد، اما در قرائت با صعوبت عدم خلط طرق مواجه گردد. در این مقاله سعی شده، ضمن معرفی طرق خلاف روایت حفص، موارد اختلاف، وجوه قرائت بدان موارد خلاف، با جمع بندی و آمارگیری از این وجوه بر اساس طرق و نیز مفهوم شناسی خلط و ترکیب طرق بیان گردد و در نهایت، ثابت نماید که قرائت به روایت حفص با در نظر گرفتن تمامی طرق خلاف در آن چندان ضرورت ندارد و می توان آنها را محدود نمود. لذا برای نیل به این هدف، روش خاصی پیشنهاد شده است.

قرائت قرآن یکی از مباحث مهم در حوزه تفسیر و تاریخ قرآن است که محققان بسیاری درباره آن به بحث و تحقیق پرداختهاند. نولدکه در کتاب «تاریخ قرآن» خود توجه زیادی به این بحث نموده و یک بخش از کتاب خود را به قرائات اختصاص داده است. وی در تحقیقاتش شبهات و نظریه های خود را درباره نص قرآن، قرائات و رسمالخط، مانند نسبت دادن تمام قرائات به پیامبر، ارتباط حقیقی بین قرآن و قرائات، نبود نص واحد معتبر برای قرآن، اعتبار حدیث سبعه احرف، اتهام پذیرش وجود اشکالهای لفظی در قرآن از سوی پیامبر ، وجود خطا و اشتباه در نص عثمانی و نقصان متن قرآن در زمان حیات پیامبر را مطرح کردهاست. او سعی دارد وثاقت نص قرآن را خدشهدار و الفاظ و متن قرآن را مضطرب و دارای لغزش و اشتباه جلوه دهد. با اینکه اثبات وثاقت نص قرآن از حیاتیترین موضوعات دینی است و شبهات نولدکه در این موضوع پایه اصلی شبهات دیگر مستشرقان قرار گرفته است، پاسخ به شبهات وی به یقین اولویت دارد. در این نوشتار برخی عقائد و نظریه های نولدکه مورد بررسی و نقد و تحلیل قرار گرفته است.

علم وقف و ابتدا دانشی است که با تبیین روابط بین عبارات و جملات هر آیه، مفسران را در شناخت و فهم دقیق تر مراد خداوند یاری می کند و از آن جهت که خداوند، پیامبر و ائمه هدی را مبین و مفسر حقیقی قرآن معرفی نموده است، مهم ترین وسیله فهم مفسران، توجه به علوم ادبیات عرب و بلاغت و فصاحت از یک سو و کشف بیان پیامبر بر اساس روایات وارده از پیامبر و ائمه معصومین از سوی دیگر می باشد. یکی از وقف های مشهور در علم وقف و ابتدا وقف ماثور یا وقف النبی می باشد که به دلیل همین وابستگی دو سویه بین وقف و ابتدا و تفسیر ، همواره محققان را بر آن داشته که در پی اعتبار سنجی وقف های منسوب به پیامبر باشند تا در صورت اثبات بتوانند برداشت صحیح تری از آیات الهی ارائه نمایند؛ بنابراین، آگاهی از صحت روایات و انتساب وقف های ماثور و منسوب به پیامبر به عنوان مقدمه تفسیر صحیح، لازم و ضروری است. در این پژوهش، ضمن بررسی اسناد و روایات تاریخی وقف ماثور و وقوف النبی از دیدگاه ائمه حدیث و همچنین علمای علم وقف و ابتدا چنین به دست می آید که هر چند اصل توصیه و تاکید پیامبر بر تعیین وقوف قرآن، موضوعی قابل اثبات می باشد، لکن موارد مشهور به وقف النبی که توسط برخی علما از قرن چهارم هجری به بعد به پیامبر نسبت داده شده است، دارای سند معتبر و صحیحی نیست و قابل استناد نمی باشد.

دانش وقف و ابتدا از تاثیرگذارترین دانش ها در زمینه علوم و فنون قرائات است. توجه به تدوین و تالیف در این باره از ابتدای قرن دوم به بعد کاملا مشهود است. نویسندگان و دانشمندان اسلامی در حوزه های مختلف مانند علوم قرآن، قرائات، و تجوید از پرداختن و توجه به این دانش غافل نبوده اند. بیش از صد تالیف مستقل در این حوزه به ثبت رسیده است. توجه به گونه های مختلف تالیفات در این باره، زمینه استفاده بهتر برای دانش پژوهان را فراهم می نماید. نگارنده در این مقال بر آن است تا با بررسی منابع متعدد این علم، به گونه شناسی و رویکرد دانشمندان اسلامی در این حوزه بپردازد. در این باره چهار نوع تقسیم بندی منابع بر اساس اختصاص داشتن به حوزه وقف و ابتدا، مراحل تاریخی، کتب مشهور و کتب منظوم در این باره ارائه گردیده، سپس مورد بررسی واقع شده است.