مجله عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان)
پیاپی 23 (تابستان 1394)

زیبایی های محتوایی و ساختاری شعر جاهلی از دیرباز مورد توجه برخی پارسی سرایان بوده است، تا آنجا که این شعرها، قرن ها، مورد تقلید و اقتباس شاعران ایرانی قرار گرفته است. شاعران ایرانی در آغاز به همان سبک و شیوه شاعران جاهلی به سرودن مضمون های آن می پرداختند تا این که با گسترش تصوف و عرفان اسلامی، توانستند معانی مادی و زمینی این اشعار را به معانی معنوی و عرفانی ارتقا دهند و آنها را به صورت تعبیرها و رمزهای عرفانی به کار ببرند. آنان با ایجاد این نوآوری و ابداع، مضمون های شعر جاهلی را به زیباترین نمونه های شعر عرفانی رمزی تبدیل نمودند. از بارزترین مضمون ها و ساختارهایی که از شعر جاهلی مورد توجه و اقتباس شاعران عارف قرار گرفته است؛ می توان به ایستادن و گریستن براطلال و دمن، تشبیب و نسیب به نام عروسان مشهور شعر جاهلی، خطاب به ساربان، وصف باده، سفر و غیره اشاره نمود که هر یک در بردارنده مضمونی رمزی، صوفیانه و عارفانه می باشد.

این مقاله با عنوان «بررسی و تبیین اندیشه های عرفانی عطار نیشابوری» به تبیین اقوال و آراء عطار نیشابوری در دو مبحث عرفان نظری و عرفان عملی پرداخته است. بخش عرفان نظری مشتمل بر مباحثی چون ستایش و نکوهش ابلیس، تاویلات عرفانی دو سویه که مرتبط با مبحث ابلیس ستائی است، اتحاد و حلول عرفانی، استغراق در ذات احدیت، وحدت وجود و سیمای زنان و بخش عرفان عملی مشتمل بر مباحثی چون اصل عرفانی، منازل و مقامات عرفانی، کرامات انبیاء و اولیاء می باشد. در تکمیل عرفان عملی عطار سخن از اقتران و پیوستگی طریقت با شریعت به میان آمده است. در خاتمه هم نظر و عقیده عطار در باب فرقه قلندریه و نقدهای او و سایر صوفیان بر صوفیان منحرف از جاده شرع و معرفت گنجانده شده است.

در بررسی آثار ادبی مربوط به موضوع ابلیس، متوجه وجوه گوناگون و جریان های مختلف در متون صوفیانه به طور عام، و در اشعار عطار و سنایی به طور خاص می شویم؛ حکایت نزاع عیسی(ع) و ابلیس ازجمله موضوعات مشترک در آثار این دو شاعر به شمار می رود که اگرچه، در اجزاء وکارکردحکایت مذکور تفاوت هایی دیده می شود؛ لیکن هر دو شاعردر کل داستان، به دخالت روزمره ابلیس در زندگی آدمی معترف اند؛ باتوجه به دیدگاه متناقضی که درباب آن بیان داشته اند، این پرسش مطرح می گرددکه نگاه سنایی وعطار نسبت به منازعه ابلیس با عیسی(ع)چگونه بوده است؟درپاسخ باید گفت، که ابلیس با هر ترفندی ولو خیرخواهانه به انسان نزدیک می شود و در قالب پیر و مشاور، عیسی(ع) را به تصاحب قطعه سنگی در اقطاع دنیا محکوم می کند. این پژوهش با شیوه تحلیلی-توصیفی، به بررسی منازعه دو شخصیت ابلیس و عیسی(ع) و تصویر شگردهای ابلیس می پردازد.در بررسی آثار ادبی مربوط به موضوع ابلیس، متوجه وجوه گوناگون و جریان های مختلف در متون صوفیانه به طور عام، و در اشعار عطار و سنایی به طور خاص می شویم؛ حکایت نزاع عیسی(ع) و ابلیس ازجمله موضوعات مشترک در آثار این دو شاعر به شمار می رود که اگرچه، در اجزاء وکارکردحکایت مذکور تفاوت هایی دیده می شود؛ لیکن هر دو شاعردر کل داستان، به دخالت روزمره ابلیس در زندگی آدمی معترف اند؛ باتوجه به دیدگاه متناقضی که درباب آن بیان داشته اند، این پرسش مطرح می گرددکه نگاه سنایی وعطار نسبت به منازعه ابلیس با عیسی(ع)چگونه بوده است؟درپاسخ باید گفت، که ابلیس با هر ترفندی ولو خیرخواهانه به انسان نزدیک می شود و در قالب پیر و مشاور، عیسی(ع) را به تصاحب قطعه سنگی در اقطاع دنیا محکوم می کند. این پژوهش با شیوه تحلیلی-توصیفی، به بررسی منازعه دو شخصیت ابلیس و عیسی(ع) و تصویر شگردهای ابلیس می پردازد.در بررسی آثار ادبی مربوط به موضوع ابلیس، متوجه وجوه گوناگون و جریان های مختلف در متون صوفیانه به طور عام، و در اشعار عطار و سنایی به طور خاص می شویم؛ حکایت نزاع عیسی(ع) و ابلیس ازجمله موضوعات مشترک در آثار این دو شاعر به شمار می رود که اگرچه، در اجزاء وکارکردحکایت مذکور تفاوت هایی دیده می شود؛ لیکن هر دو شاعردر کل داستان، به دخالت روزمره ابلیس در زندگی آدمی معترف اند؛ باتوجه به دیدگاه متناقضی که درباب آن بیان داشته اند، این پرسش مطرح می گرددکه نگاه سنایی وعطار نسبت به منازعه ابلیس با عیسی(ع)چگونه بوده است؟درپاسخ باید گفت، که ابلیس با هر ترفندی ولو خیرخواهانه به انسان نزدیک می شود و در قالب پیر و مشاور، عیسی(ع) را به تصاحب قطعه سنگی در اقطاع دنیا محکوم می کند. این پژوهش با شیوه تحلیلی-توصیفی، به بررسی منازعه دو شخصیت ابلیس و عیسی(ع) و تصویر شگردهای ابلیس می پردازد.

میرزا حبیب خراسانی(1287-1228 (و حاج میرزا محمد مهدی محی الدین الهی قمشه ای (1352 - 1280) هر دو از شاعران و عارفان بزرگ عصر خود محسوب می شده اند. اشعار هر دو دارای همسانی های فراوانی است. بیشترین جنبه های این همانندی ها و همسانی ها را گزاره های عرفانی، در بر می گیرد. هر دو از شاعرانی چون مولوی و حافظ وام گرفته، از نظر منش فکری هر دو باورمند به جبر و سرنوشت بوده و از اهمیت عشق، شناخت نفس و عجز عقل در معرفت به حق سخن می گویند. دیوان آن دو با وجود دارا بودن چنین مشابهت هایی، تفاوت هایی در مسائل سبکی، لغوی و میزان و کیفیت به کارگیری صنایع ادبی دارند. در این نوشته با استناد به اشعار دیوان هر دو شاعر، به مقایسه و تطبیق شعر این دو شاعر و بررسی مشابهت ها و تفاوت های آنها خواهیم پرداخت.

داستان آفرینش آدم و مسائل پیرامون آن در ادب عرفانی بازتاب گسترده ای دارد. شناخت هدف خلقت و کیفیت پیدایش انسان وجه همت بسیاری از شاعران و نویسندگان قرار گرفته است در این میان، کلام نجم رازی(573-654) در مرصادالعباد و خطیب فارسی(ق.8) در قلندر نامه، حلاوت دیگری دارد. نجم رازی آفرینش آدم را حکیمانه آغاز می کند و در خلقت آدم از مراتب نباتی، جمادی و حیوانی سخن می گوید سپس روایت خود را بر قاعده عشق و محبت خالق و مخلوق بنا می کند. خطیب فارسی آفرینش آدم را بی مقدمه شروع می کند و بر وصف عجایب و غرایب ترکیب آدم نظر دارد. داستان خلقت انسان و ماجرای سفارت فرشتگان در دعوت از خاک برای تخمیر گل آدم و ناز و کرشمه خاک دراین مورد تا جسارت ابلیس و اعتراض فرشتگان به بارگاه خداوندی فصل مشترک سخن نجم رازی و خطیب فارسی است. از این روی کلام رازی و خطیب در این باره مورد سنجش و ارزیابی قرار می گیرد.

«مرگ» و تاثیر آن بر «معنی زندگی» از دغدغه های همیشگی بشر بوده است؛ مولوی در شمار اندیشمندانی است که موضوع مرگ و رابطه آن با معنای زندگی را در مثنوی و کلیات شمس به تفصیل بیان نموده است. مولوی عارف، بسیار «مشتاق مرگ» است و از آن با تعبیر «عروسی ابدی» یاد می کند. از دیدگاه وی، مرگ به معنی «قطع» و «پایان زندگی» نیست، بلکه «آغاز زندگی جاودانه دیگری» است. در چنین اندیشه ای، معنی زندگی، تولد دوباره یافتن، تکامل انسانی، روی کردن به صفای باطن، به دنیای قلب پانهادن، زمام عقل را به عشق الهی سپردن، ایجاد تغییر و تحول در جریان زندگی و پرهیز از خشک اندیشی، همراهی با زمان و... است. افزون براین، دیدگاه های مولوی در این زمینه، در چارچوب نظریه «فراطبیعت گرایان» قرار می گیرد؛ زیرا مولوی، عامل اصلی معناداری زندگی را «عشق» به خداوند و سیر و حرکت به سوی او دانسته و مرگ را بخش جدایی ناپذیر زندگی و عامل پیوند و تکامل زندگی انسانی معرفی می نماید.

رنگ سیاه، رنگی شناخته شده و مرموز در عرفان اسلامی است که کارکردی دوگانه در عرفان اسلامی دارد. با توجه به این که در پیشینه فرهنگی ایرانیان و در دین مبین اسلام، رنگ سیاه به عنوان رنگ ظلمت و اهریمن محسوب می شود، می توان نمودی از ظلمانیت رنگ را در عرفان اسلامی مشاهده کرد. با این حال، بخشی از کارکرد رنگ سیاه در عرفان اسلامی، دقیقا در نقطه مقابل کارکرد اول قرار می گیرد. رنگ سیاه، در برخی از متون عرفانی، نمایانگر تقدس، الوهیت و ذات حق می باشد. این رویه، ظاهرا متاثر از نفوذ آراء یزیدی ها در عرفان اسلامی است. یزیدیه، از فرقه های عرفانی خاصی است که عقاید منحصربه فردی دارد. نگرشی که تاثیر گسترده ای به ویژه از نظر تغییر معنای نمادین رنگ سیاه به وجود آورده است.

حضور رمز در افسانه ها، رویاها و مکاشفه ها از پیوند قدیمی رمز با تجربه های روحانی انسان خبر می دهد. کلام عارفان نیز جایگاهی برای تجلی رمز شده است. در این میان، عطار بسیاری از تجربه های خود را در زمینه وقایع روحانی به صورت رمز نشان داده و از این طریق مسائل عرفانی را به شکل محسوس برای مخاطبان خود گفته است. مصیبت نامه شرح سفر روح انسانی و سرگشتگی کائنات در معرفت شناسی است. در این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته است، رمزهای مصیبت نامه تحلیل می شود و در آن مسیر سلوک در عالم مثال و هم چنین موانعی که بر سر راه سالک برای رسیدن به حقیقت وجود دارد، بررسی می شود. برایند مقاله آن است که عطار در نهایت دیدار با خویشتن خویش (نفس مطمئنه) را برای رسیدن به حقیقت نشان می دهد. تفکر اصلی در مصیبت نامه، جست وجوی خدا و اصل عالم و یافتن آن پس از طی موانع، در وجود خود انسان است؛ اما این اصل و حقیقت عالم همان نور ازلی خداوند و نور محمدی است.