فصلنامه مشرق موعود
پیاپی 38 (تابستان 1395)

مهدویت به عنوان والاترین آموزه در فرهنگ سترگ اهل بیت(ع)، دارای واژگان و اصطلاحاتی چند است که برخی متناسب معارف این باور، معنایی ویژه به خود گرفته اند. از آنجایی که همواره در بهره مندی از دانش ها، بررسی واژگانی محتوای آن از جایگاه ویژه ای برخوردار است و اندیشوران بزرگ دینی، پیوسته در تبیین کلمه ها و اصطلاح های به کاررفته در متون دینی، تلاش های شایسته ای را از خود نشان داده اند. بررسی واژگانی این اصطلاحات می تواند به تبیین فراگیرتر آن یاری رساند.
در این پژوهش تلاش شده تا با پاسخ به این پرسش که از میان واژگان مهدوی، ظهور، قیام و خروج به چه معناست؟ و تا چه اندازه معنای لغوی در آن لحاظ شده است؟ و نیز آیا ظهور همان قیام است؟ و نیز چه واژگانی دیگر برای این اتفاق بزرگ به کار رفته است؟ به بررسی این واژگان از نظر لغت و اصطلاح، بر پایه روایت معصومان(ع) پرداخته شود.
بی تردید یافته های نو در این بررسی امتیاز این پژوهش است که در کمتر نوشتاری پیش از آن می توان سراغ داشت.

روایات مهدویت عموما و روایات نشانه های ظهور خصوصا از نظر محتوا و مفهوم معطوف به آینده و از نظر متن و واژگان منطبق با گذشته می باشند میان استعمال واژگانی که مربوط به متن روایات نشانه های ظهور بوده با استنباط مفهومی که مربوط به محتوای آنها می باشد فاصله زمانی حاکم است که یکی متعلق به گذشته و گذشتگان و دیگری متعلق به آینده و آیندگان خواهد بود به بیان دیگر متن روایات نشانه های ظهور متعلق به فضای فکری مخاطبان عصر حضور معصومین و محتوا و پیام آنها متعلق به مخاطبات عصر غیبت و ظهور است این دو گانگی در زمان و دوگانگی در مخاطبان زمینه کاربست زبان پیچیده و فنی به نام نمادگرائی و سمبلیک را در نظام روائی مهدویت بالاخص روایات نشانه های ظهور، فراهم نموده است بر این اساس حضرات معصومین در نقل روایات نشانه های ظهور با بکارگیری سبک سخن رمزدار و رازآلود به همپوشانی این فاصله زمانی و تفاوت های فکری میان دو نوع مخاطب پرداخته و جهت فرار از تنگنای واژگانی و تقریب افق فکری میان مخاطبان از سبک سخن نمادین و سمبلیک بهره جسته اند نظیر روایات دجال که در واقع زبان آنها بیشتر با شیوه نمادگرائی و رمزداری هماهنگ بوده و شاخصه های افسانه ای او نظیر حرکت های سرسام آور، مرکب عظیم الجثه، کارهای اعجاز گونه و به طور کلی فعالیت های ما فوق تصور دجال همگی با ابزار نماد و نمادگرائی قابل توجیه است و نشانه های دیگر ظهور نظیر طلوع خورشید از مغرب، نداء آسمانی و... نیز در برخی از مولفه ها با همین سبک زبانی یعنی سبک نمادین و سمبلیک دنبال می شوند. در آخر شایان ذکر است که در مورد سبک زبان روایات نشانه های ظهور سه فرض قابل تصور است فرض اول؛ به طور مطلق زبان نشانه های ظهور را زبان نمادین با استعمال مجازی می داند. فرض دوم؛ به طور مطلق زبان نشانه های ظهور را زبان عرفی با استعمال حقیقی می داند. فرض سوم؛ که فرضیه مختار است زبان نشانه های ظهور را تلفیقی از استعمال حقیقی و مجازی دانسته و پیشنهاد نظریه ترکیب زبان عرفی و نمادین می باشد.

یکی از پرگفتمان ترین موضوعات جهان امروز، آینده پژوهی و اندیشه نجات بوده که نشانه ها و پیشگویی ها پیرامون منجی بخشی از آن است. در جهان اسلام اهمیت پردازش و اهتمام به ملاحم و نشانه های ظهور از دو حیث می تواند مورد بررسی قرار گیرد: حیث ابتدایی و حیث اقتضایی. هر چند از حیث ابتدایی، پرداختن به این دست از روایات، ممکن است از اولویت ها نباشد، اما از حیث اقتضایی که ناظر به اقتضای جنگ نرم روانی و معرفتی جهان امروز و شبهه پراکنی دشمنان مهدویت است، این موضوع را در زمره اولویت های پژوهشی و میدانی قرار می دهد. روایات ناظر به نشانه های ظهور و حوادث آخرالزمانی دارای ابعادی است و یکی از آنها بعد اثری نشانه ها و پیشگویی هاست که محصول برداشت از ظواهر روایی می باشد. این آثار نه صرفا مثبت و ایجابی بوده و نه مخرب و منفی، بلکه ترکیبی متوازن و منطقی از آنها را در بردارد. به عنوان مثال 1) آگاهی بخشی و پیشگیری نسبت به انحرافات فراروی، 2) ایجاد آمادگی بایسته و 3) ایمان افزایی اخبار غیبی را از جمله آثار سازنده و مثبت و 1) سوء استفاده های سیاسی و اجتماعی، 2) تحیر و سرگردانی در تشخیص و تصدیق جریان ها و 3) تعیین وقت برای ظهور منجی را نیز از جمله آثار منفی در روایات ناظر به نشانه ها و پیشگویی های آخرالزمانی می توان برشمرد.

در منابع اسلامی روایات زیادی درباره حوادث آینده جهان اسلام به عنوان ملاحم یا پیش گویی ذکر شده است. بخشی از این پیش گویی ها از زبان اولیای الهی بوده و به درستی محقق شده و بخشی هم به درستی روشن نیست. هر دو دسته اخبار می تواند در ایجاد و شکل گیری فرقه ها و قیام ها و به عبارتی نحله ها و جنبش ها تاثیرگذار بوده و نقش ایفا نماید. نوشته حاضر در پی آن است که این نقش و تاثیر را بررسی کند.

یکی از مشکلاتی که جامعه اسلامی پیوسته با آن مواجه بوده است سوء استفاده از نشانه های ظهور و مصداق تراشی برای آنهاست با مطالعه تاریخ می توان به حجم وسیعی از این مصداق های دروغین دست یافت. توجه به این حجم وسیع از مصادیق دروغین که گذر زمان دروغ بودنشان را اشکارتر نمود می تواند تلنگری باشد برای این که بهوش باشیم و در دام فرصت طلبانی که با مصداق سازی برای نشانه های ظهور می کوشند به منافع و مطامع خود دست یابند گرفتار نشویم در مقاله پیش رو تلاش شده است موارد متعددی از این مصداق سازی ها برشمرده شود.

نهضت حضرت مهدی(عج) به سبب ویژگی های جهان شمولی و عدالت گستری همگانی، افزون بر برخورداری از رهبری شایسته و پیراسته از خطا، به وجود جوانانی کاردان و کارآمد نیازمند است، زیرا جوان دارای قدرت و صلابت جسمی است که از پس کارهای سخت و مهم بر می آید. همچنین جوان دارای روح لطیف و صیقل داده شده مانند آینه بدون زنگار است. حق را بدون درنگ می پذیرد و به آن گردن می نهد؛ به طور طبیعی، فرمانبری او از رهبر و مولای خود بیش تر است و این شاخص، رمز موفقیت هر نهضتی به شمار می آید.
پیشگوئی های حجت های الاهی درباره جوانان آخرالزمان، به دلیل ارتباط ایشان با عالم غیب، اهمیت بس والایی دارد و به خوبی می تواند پیام آور امید و نشاط، نیز هشدار و آماده باشی برای جوانان باشد.

موضوع این مقاله بررسی سندی و تحلیل دلالی این پیشگوئی هاست؛ روش ما در این پژوهش حدیثی بر این پایه ها استوار است:1.بررسی سند و مجموع قرائن درون متنی؛ شاید سند حدیثی ضعیف؛ ولی در حقیقت، به دلیل محتوای درست و عالی معتبر باشد.
2.یکی از راه های اثبات اعتبار حدیث، تحقق عینی محتوای آن است.
3. ابهام و اجمال در روایتی، با تفسیر و تفصیل در روایتی دیگر می تواند برطرف گردد.
به این امید که با ارائه تصویری منسجم و معقول از پیشگوئی های آخرالزمان درباره جوانان، بتوان عرصه را بر مدعیان دروغین و سودجویان فرصت طلب، تنگ و راه برای آمادگی بیش تر و بهتر، و زمینه سازی ظهور موعود ادیان هموار کرد.

شورش «سفیانی» از مهم ترین نشانه های آستانه ظهور است. از روایات این گونه فهمیده می شود که فردی به نام سفیانی مهم ترین جریان ضد مهدوی را در آن زمان، رهبری می کند. این مقاله تلاش می کند به شیوه توصیفی و تحلیلی به بررسی نام و نسب سفیانی در مهم ترین منابع روایی شیعه بپردازد. بنابر این بررسی، به احتمال زیاد نام سفیانی، عثمان است. در مورد نسب او احتمالات متعددی وجود دارد؛ مانند انتساب به مکانی به نام «سفیان»، انتساب به فردی به نام «سفیان»، انتساب مجازی به ابوسفیان بن حرب، انتساب حقیقی به ابوسفیان بن حرب و داشتن نسب غربی که از این میان، انتساب حقیقی سفیانی به بنی امیه و ابوسفیان بن حرب، شواهد روایی قابل توجهی دارد. انتساب نژادی بنی امیه به روم نیز در ضمن این مباحث مورد بررسی و نقد قرار گرفته است.

یکی از علائم آخرالزمان، طلوع خورشید از مغرب است. این موضوع در روایات متعدد و در منابع شیعی و سنی آمده است، و به نظر می رسد با توجه به کثرت و شهرت این روایات، نمی توان اصل آن را مردود دانست؛ گرچه در معنا و مقصود آن و نیز در زمان وقوع آن، اختلاف دیدگاه و احتمالات متعددی وجود دارد. این نوشتار با بررسی مجموعه روایات به روشن نمودن مقصود از آنها پرداخته، ضمن مردود دانستن علامت ظهور بودن طلوع خورشید از مغرب، از میان احتمالات متعدد، کنایه بودن طلوع خورشید، از ظهور حضرت مهدی(عج) و علامت قیامت بودن حادثه طلوع را به ترتیب تقویت کرده است.

در روایات معصومین پیشگوئی های فراوانی درباره حوادث قبل از ظهور بیان شده است که بخشی از آن درباره وضعیت عمومی جامعه بشری در دوره آخرالزمان و پیش از ظهور مهدی موعود(عج) است. دراین روایات روابط غلط و نابهنجار حاکم بر مردم در حوزه های مختلف زندگی اجتماعی مانند حوزه فرهنگ، سیاست، اقتصاد و... بیان شده است که تصویر بسیار زشتی از آن دوران را نشان می دهد. بررسی ابعاد گوناگون این حوادث با تحلیل و توضیح این دسته از روایات می تواند سوالات فراوانی را پاسخ داده و نتایجی کاربردی برای امروز جوامع اسلامی در برداشته باشد؛ بویژه بحث درباره چرایی وفلسفه بیان این پیشگوئی ها در لسان معصومین می تواند درس های فراوانی برای آحاد مسلمانان و به خصوص مسئولان و متولیان جامعه داشته باشد.

یکی از مسائل مهم و مورد توجه همه ادیان، آینده جهان است که از آن به آخرزمان تعبییر می شود. همه به آمدن یک منجی یا مصلحی معتقدند که خواهد آمد و جهان را از تاریکی، فقر، جهل و ظلم رهایی می بخشد و حکومت واحد جهانی را بر اساس مساوات و عدالت استوار می سازد. اما قبل از آمدن منجی، یکسری حوادثی رخ خواهد داد که نشانه و زمینه ساز ظهور است که در هر یک از ادیان به برخی از این وقایع اشاره شده است. استخراج و بررسی این موارد، سبب شناخت بیشتر این رویدادها می شود و از سوی دیگر اتفاق نظر ادیان مختلف در مورد آخرزمان را نشان می دهد. پژوهش حاضر که با روش توصیفی _ تحلیلی فراهم شده، تنها به بررسی و تطبیق پیشگویی های قبل از ظهور در ادیان ابراهیمی پرداخته است. یافته های پژوهش نشان می دهد فتنه ها و حوادثی که در هر سه دین یهودیت و مسیحیت _ با توجه به تغییراتی که در اصل کتاب تورات و انجیل صورت گرفته _ و اسلام، بدان اشاره شده، تقریبا ویژگی هایی همسان دارد. این پیشگویی ها، به این نکته اشاره دارد که ظهور منجی آخرزمان چنان با اهمیت بوده است از همان ابتدا، در کتب آسمانی نوید ظهورش را داده اند. در میان این پیشگوئی ها و گمانه زنی ها، دین اسلام، شفاف ترین و گویاترین چشم انداز را از آخرالزمان به تصویر کشیده است.

رستاخیز، رجعت، و ملکوت خدا از آموزه های اساسی عهد جدید است که دین مسیحیت براساس آن بنا شده است. کلیدی بودن این واژگان به مساله انتظار برمیگردد که هسته اولیه اجتماع مسیحیت را شکل داد و با پایان حیات زمینی عیسی این انتظار به صورت رجعت عیسی برای برقراری ملکوت الله صورت جدیدی به خود گرفت. حال دینی که بر اساس انتظار تاریخی و اشتیاق پیروان آن برای ظهور منجی شکل گرفته است، موعود باوری وانتظار میتواند دارای کارکردهای متعددی در اجتماع مومنان به آن باشد. بنابراین پژوهش حاضر با روش توصیف و تحلیل محتوا، ارتباط آموزه های رستاخیز، رجعت و ملکوت خدا را با آخرالزمان بررسی و کارکرد آن را در باورمندان به آیین مسیحیت همراه با ذکر آسیبهای این اعتقاد مورد تحلیل قرار میدهد. یافته های حاصل از پژوهش نشان میدهد، آخرالزمان مسیحیت را باور به رستاخیز، رجعت و ملکوت خدا شکل میدهد. باور به این آموزه ها کارخانه انسان سازی است که برای فرد شادی، امید به آینده، صبر و تحمل و اخلاق نیکو را به ارمغان میآورد و در بعد اجتماعی همه مومنان به مسیح را با هر ملیت و نژادی یکسان دانسته؛ زیرا آن چه معیار است ایمان به شخص عیسیمسیح است که همه مومنان به مسیح از این حیث یکسانند. البته این کارکردها آسیبهایی چون انحصارگرایی، ایمانگرایی و افول جامعه مسیحیت را نیز به دنبال خواهد داشت.

فرجامشناسی، بخشی از الاهیات است که به مطالعه امور پایانی از سرنوشت آینده بشر میپردازد، هم از لحاظ فردی و هم از لحاظ جهانی. در سطح فردی، فرجامشناسی راجع به حیات پس از مرگ، بهشت و جهنم بحث می کند. در سطح جهانی، درباره ملکوت آتی خدا و دگرگونی و بهبودی کامل شرایط تاریخی کنونی میپردازد. از اینرو، فرجامشناسی مسیحی، به هدف آفرینش یعنی کمال و نجات فردی و جمعی مربوط میشود. فرجامشناسی مبتنی بر عهد جدید، عمدتا فرجامشناسی آیندهبینانه است؛ برخی از شیوه های مطالعه فرجامشناسی در عهد جدید به قرار زیر است: فرجامشناسی عیسی، فرجام شناسی یوحنا، فرجامشناسی پولس. بخش عمده فرجام شناسی پولس قدیس را میتوان توضیح مسیحا بودن حضرت عیسی دانست. اعتقاد بر این است که زندگی و خدمات مذهبی عیسی مسیح، در آمدن اول او بوده است و با آمدن دوم او، «ملکوت خدا» بهوجود خواهد آمد. در فرجامشناسی جهانی پولس، رجعت مسیح، آغاز دگرگونی های عمیق و حیرتآور خواهد بود، هم در جهان بشری و هم در جهان طبیعی. ما در این مقاله، بر آنیم مولفه های سازنده فرجامشناسی جهانی پولس را واکاوی کنیم؛ از اینرو، رساله های پولس را به چهار دسته تفکیک کرده، جداگانه بررسی می کنیم.

دسته مهمی از نشانه های ظهور منجی، به تغییرات اقلیمی در زمین، قبل از ظهور منجی اشاره دارند. در این مقاله ابتدا نشانه های اقلیمی ظهور منجی از منظر ادیان ابراهیمی بررسی شده و سپس برای روشن شدن وضعیت زمین و محیط زیست انسان در زمان حال و دهه های آینده داده های علمی اقلیمی، از میان برترین مقالات علمی _ پژوهشی منتشر شده در مجلات توسط دانشمندان اقلیم شناس و موسسات معتبر بین المللی استخراج گردید. سپس با مقایسه پیش بینی های آخرالزمانی و داده های علمی اقلیمی، فرضیاتی پیرامون ارتباط ناهنجاری های اقلیمی قبل از ظهور و تغییرات مداری و فلکی زمین بعد از ظهور ارائه شد. نتایج این بررسی نشان داد که از منظر ادیان ابراهیمی، قبل از ظهور منجی بر اثر فعالیت های بشر و گسترش فساد و تباهی ها کاهش باران، افزایش زلزله ها و بلایای طبیعی، گرسنگی، سیل و قحطی، کاهش محصول و آفات و بیماری های انسانی و گیاهی به وجود می آید. داده های متقن علمی نیز نشان می دهند که هم اکنون منطقه مدیترانه درگیر یک خشک سالی است که در 900 سال اخیر بی سابقه است، این خشک سالی بی سابقه در بسیاری از دیگر نقاط جهان به چشم می خورد. میزان گازهای گلخانه ای، به ویژه دی اکسید کربن از 280 واحد در هوا، قبل از انقلاب صنعتی به 400 واحد در سال 2015 رسیده و تا آستانه توقف حیات یعنی 550 واحد فاصله چندانی ندارد. پیش بینی مدل ها نیز رسیدن میزان دی اکسید کربن به بالای 1000 واحد را در دهه های آینده به اثبات رسانده است. طول مدت احتمال آتش سوزی در جنگل ها 7/18 درصد نسبت به 35 سال قبل افزایش یافته و تعداد آتش سوزی ها نیز به شدت افزایش یافته است. تا خشک شدن دریاچه های مهم جهان نظیر دریاچه ارومیه و آرال مدت زمان زیادی نمانده و به دلیل ناهنجاری های اقلیمی میزان ریز گردها طی 10 سال اخیر 15 برابر افزایش یافته است. بر اساس گزارش پایگاه بین المللی داده های بلایای طبیعی کل حوادث طبیعی از 50 مورد در سال 1970 به 350 مورد در سال 2014 رسیده است. با کنار هم گذاشتن پیش بینی های اقلیمی ادیان ابراهیمی برای مقطع زمانی نزدیک به ظهور منجی و داده های علمی مربوط به ناهنجاری های اقلیمی که در دهه های اخیر به وجود آمده است، می توان به این سطح از معلومات رسید که احتمال زیادی وجود دارد که جهان کنونی با در نظر گرفتن جمیع بشارت ها، تحولات و علائم و شرایط به وجود آمده دوران پیش بینی شده را می گذراند. فایده تقویت این فرضیه این است که انسان با تطبیق یادشده بار دیگر به نتایج وحشتناک دخالت خود در طبیعت و زمین می نگرد و درمی یابد که اتمام حجت خداوند و شرایط اضطرار در شرایط کنونی کاملا مشهود است و وقت آن رسیده که به سمت ولی خدا و آموزه های الهی بازگردد. آن گونه که شرایط فعلی نشان می دهد این ناهنجاری ها بی بازگشت می نمایند، یعنی برای بازگشت به شرایط طبیعی باید تغییراتی در مختصات فلکی و مداری زمین ایجاد شود. این پیشنهادی است که هم اکنون در محافل علمی نیز مطرح است. لذا بعید نیست که یکی از دلایل تغییراتی که خداوند با اسباب یا بدون اسباب، بعد از ظهور، در مختصات فلکی و مداری زمین ایجاد می کند برای جبران این نقیصه باشد، تا بار دیگر زمین به محلی امن برای سکونت بشر تبدیل شده و حتی شرایط زیست محیطی آن با وعده های الهی در بهشت، شباهت پیدا کند. اما فرضیه دومی که می توان برای این تغییرات فلکی و مداری پیشنهاد کرد این است که در عصر ظهور، سبک و مختصات زندگی مومنین به گونه ای است که طول روز و مختصات فلکی فعلی زمین پاسخگوی آن سبک زندگی نیست. به همین دلیل فرضیه ایجاد تغییر در مختصات فلکی و مداری زمین فرضیه دور از ذهنی نیست.

مقاله ی حاضر کوششی است در جهت بازشناسی مفهوم منجی در سینمای آخرالزمانی هالیوود و چیستی و چگونگی پیداش آن با توجه به وجود پیش زمینه های ذهنی انسان رشد یافته در زیست جهان فرهنگ غرب. زیست جهانی که از دو منبع معرفتی _ عقیدتی الهیات مسیحی و ویژگی های ذاتی دنیای مدرنیسم هویت یافته است. ایده منجی در سینمای هالیوود ریشه در مبانی اعتقادی مسیحیت دارد؛ بر این اساس در آخرالزمانی که الهیات مسیحی به تصویر کشیده است برای زمین و مردمانش فرجامی سخت و بحرانی رقم خورده که در ارتباط با آن منجی آسمانی برای نجات زمین ظهور خواهد کرد. اما نکته مهم آنکه در نیم قرن اخیر هویت این منجی مسیحایی تقدس زدایی شده و به منجی سکولار تغییر ماهیت داده است. روند این تحول معناشناسانه از منجی آسمانی به منجی سکولار (گاه ضد دینی و گاه عرفی) از مفاهیم دنیای مدرن همچون: خردگرایی (راسیونالیسم)، انسان گرایی (اومانیسم)، علم گرایی (ساینتیسم)، سکولاریسم و تفردگرایی برخاسته است.
بدین ترتیب صنعت سینما به عنوان محصول دنیای مدرن نه به لحاظ تکنیک و ساختار صرف؛ بلکه به جهت داستان پردازی، قهرمان سازی و ارائه ی منجی انسانی خداگونه، اما فارغ از دین و دیانت کاملا مدرنیستی و سکولاریته است. بدین ترتیب سینمای هالیوود در کنار تصویر فرجام نهایی زمین و منجی آسمانی برگرفته از کتب مقدس، تصویر منجی زمینی سهل الوصول، عینی، واقعی و همگرا با دنیای مدرن را به صورت همه جانبه و بسیار پررنگ تر به مخاطبان خود عرضه می کند. این نوشتار به شیوه تحلیلی _ توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای نگاشته شده است.

واکاوی تاثیرات سخنان رسول خدا(ص) و امامان شیعه(ع) درباره حضرت مهدی(عج) در جامعه و سوء استفاده ای که از این پیشگویی ها در طول تاریخ اسلام شده، از اهمیت خاصی برخوردار است. این امر می تواند موجبات هوشیاری هرچه بیشتر مسلمانان را سبب شود و از فریب خوردن آنان و فرو افتادن ایشان در دام مدعیان مهدویت و غالیان جلوگیری کند. بررسی منابع تاریخی، حدیثی و فرقه شناسی نشان می دهد در عصر امامان(ع)برخی از فرقه های غالی با سوء استفاده از سخنان رسول خدا(ص)، و امامان معصوم (ع)، ضمن معرفی خویش و یا رهبران منحرفشان به عنوان مهدی، موجبات شکل گیری و یا تقویت برخی از نحله های فکری غالیانه را سبب شده اند. در این نوشتار به معرفی این نحله های انحرافی که شامل سبائیه، کیسانیه، هاشمیه، مغیریه، بیانیه، منصوریه، باقریه، حربیه، جناحیه و ناووسیه هستند پرداخته شده و تلاش شده این نظریه اثبات شود که این نحله های انحرافی در اثبات مهدویت و غیبت رهبران خویش، از پیشگویی های پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم سوء استفاده کرده اند و به تقویت باورهای انحرافی و غالیانه خویش پرداخته اند.