پژوهش نامه تاریخ اسلام
سال یکم شماره 2 (تابستان 1390)

شرق شناسی معرفتی[1] است پردامنه و متنوع که شرق شناس می کوشد آن را با مراجعه به شرق فرا چنگ آورد؛ اما همان گونه که دیگر معارف بشری، خاستگاه ، شرایط ویژه ی پیدایی، سیلان و تطور ویژه ی خویش را دارد، شرق شناسی نیز درگیر این مسائل است؛ علاوه بر این، شرق شناسی دستخوش مطامع، اغراض سیاسی و استعماری نیز بوده است. این ویژگی ها نیز باعث شده است تا فعالیت های شرق شناسان عمدتا با واکنش هایی انتقادی روبه رو شوند؛ با این همه به نظر می رسد عطف توجه به تحول، تطور و سیلان مفهوم و مصداق شرق شناسی و شرق شناس، لزوم توجه به ایرادهای مهم تر شرق شناسی را بیش از پیش آشکار تواند ساخت.
[1]. Epistem.

امیرعبدالقادر الجزایری چهره ی شاخص جنبش اسلامی در الجزایر و مغرب اسلامی در قرن 19 و دوران استعمار فرانسه به شمار می رود. وی معلم قرآن و شیخ طریقت قادریه، دارای خاستگاه و تربیت صوفیانه بود. او برای جهاد علیه استعمار فرانسه، قبایل الجزایر را متحد کرد و دست به قیام مسلحانه زد؛ به گونه ای که در 1837م فرانسه مجبور شد طی قراردادی به غیر از نوار ساحلی، بقیه ی الجزایر را به او بسپارد. این حضور موفق صوفیه در راس جنبش اسلامی الجزایر، نقطه ی عطفی در تاریخ جنبش اسلامی منطقه ی مغرب محسوب می شود. هرچند این قرارداد، دوام نیافت و جنگی فرساینده و طولانی به مدت 15 سال به وقوع پیوست و در نهایت فرانسه با همکاری دست نشاندگان خود در مراکش موفق شد عبدالقادر را شکست دهد و پس از دستگیری، تبعید نماید. اگرچه حرکت جهادی او توسط دیگر شیوخ صوفیه و هزاران نفر از مریدان ساکن زوایا و رباط ها استمرار یافت؛ به گونه ای که تسلط نهایی فرانسه بر سرزمین الجزایر بیش از نیم قرن بطول انجامید.

خاندان های شیعی در حفظ و گسترش معارف و آموزه های تشیع در تاریخ فکری این مذهب نقشی اساسی ایفا کرده اند. در تبیین این نظریه می توان آل طاووس را به عنوان یک نمونه ی عینی مطرح کرد. این دودمان از سلاله ی سادات بود که در قرن هفتم هجری قمری، خدمات ارزشمندی را به جوامع شیعی ارائه داد. آل طاووس از خانواده های پر نفوذ در آن دوره بودند که منصب نقابت را به شکل موروثی در میان خود داشتند و از این طریق منشا خدمات سیاسی و اجتماعی سرنوشت سازی برای شیعیان شدند.
برجسته ترین چهره ی این خاندان، ابن طاووس است که در سیره ی سیاسی، اخلاقی، عرفانی و تدوین آثار دعایی، تحولی جریان ساز در مکاتب فقهی- حدیثی شیعه به وجود آورد و در فرهنگ شیعی عصر صفوی و به ویژه در جریان اخباری مقبولیتی در خور یافت. برادر وی، احمد بن طاووس با تبویب حدیث و ایده های نو در رجال و درایه، به همراه فرزندش عبدالکریم، موجبات رشد مکتب اصولیان را تا حد قابل توجهی فراهم آورد. آثار متعددی از این خاندان در زمینه های فقه و حدیث، تاریخ و تراجم، مناقب نگاری، اخلاق، تفسیر، رجال و درایه موجود است که بر اعتبار جایگاه علمی آن ها در نزد عالمان شیعه و تاثیرگذاری در مکاتب فکری شیعه می افزاید. تکاپوهای علمی این خاندان در زمینه ی نشر و تدوین آثار ارزنده ی علمی که از عصر یورش مغولان آغاز شده بود و تا دوره ی صفویه را در برمی گرفت زمینه های رشد مشرب فکری تشیع را فراهم آورده است. این مقاله می کوشد تا تاثیر این خاندان را در بالندگی مکتب فکری شیعیان، بر پایه ی روش تحقیق تاریخی، بررسی و بیان کند.

اکثر مورخان دوران اسلامی، معمولا بر آثار خود مقدمه ای نوشته اند و در آن چکیده ای از اندیشه، نگرش و بینش خود را درباره ی جهان، خدا و هستی ارائه کرده اند. از بررسی این مقدمه ها، نکات بسیاری به دست می آید که یکی از عمده ترین آنها، گرایش های دینی و مذهبی ایشان است. مولفان این پ‍ژوهش بر آنند تا بر مبنای شماری از مهم ترین این مقدمه ها، نخست، محورهای اصلی نگرش و بینش مورخان مسلمان به تاریخ و تاریخنگاری را تبیین و سپس تاثیر این نگرش را (به عنوان متغیر مستقل) در فرایند تاریخنگاری اسلامی و فراز وفرود آن در عصر خردگرایی و دوره ی افول تمدن اسلامی (به عنوان متغیر وابسته) بررسی نمایند.

تمدن اسلامی پس از شکل گیری و پشت سر گذاشتن چند قرن درخشش در عرصه های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی، از قرون میانه به بعد با موانع و مشکلاتی روبرو گردید که موجب شد تا با وجود دارا بودن دستاوردهای گرانمایه و پرورش اندیشمندان فراوان دچار افت و افول گردد و نتواند متناسب با مقتضیات زمان، زمینه های لازم را برای توسعه ی همه جانبه جامعه اسلامی فراهم سازد.
درباره ی افول تمدن اسلامی، دیدگاه های مختلفی مطرح شده است. هر یک از نویسندگان، با نگاه خاصی به بررسی پدیده ی افول تمدن اسلامی پرداخته اند و علل و عوامل مختلفی را در این افول دخیل دانسته اند؛ ولی در میان تحلیل های صورت گرفته، کمتر به علل افول علمی تمدن اسلامی پرداخته شده است. این پژوهش بر آن است تا ضمن بررسی و تحلیل علل علمی افول تمدن اسلامی، راهکاره های لازم برای احیای تمدن اسلامی را نیز ارائه نماید. نگارنده بر این باور است که مسائل علمی، نقش عمده ای هم در اعتلا و درخشش تمدن اسلامی و هم در افول این تمدن بزرگ داشته است و یکی از مهم ترین راه های احیای تمدن اسلامی را نیز رفع این موانع و حرکت در جهت توسعه علمی می داند.

قیام سال سی و پنج هجری که سرانجام به قتل عثمان بن عفان خلیفه سوم از خلفای راشدین انجامید، بر اثر علل و عوامل متعددی چون مسائل سیاسی، اجتماعی، فکری و نظامی به وجود آمد. از میان عوامل ظهور و بروز قیام مزبور که هر یک مبحث مستقلی را می طلبد عوامل اقتصادی از اهمیتی ویژه برخوردار است. در نوشتار حاضر سعی شده تا کارکرد و کارنامه ی اقتصادی و مالی دوران خلافت این خلیفه، به عنوان یکی از دلایل ناخشنودی و اعتراض عمومی، مورد توصیف، تبیین و تحلیل قرار گیرد. یافته ها دلالت بر آن دارد که سیره ی معیشتی زندگی فردی خلیفه، چگونگی اخذ مالیات و خراج و نیز نحوه ی توزیع غنائم، بخشش های نابجا و غیرقابل توجیه از خزانه ی عمومی، چگونگی واگذاری و تقسیم اراضی عمومی، بروز و ظهور طبقه ی ثروتمند و صاحبان سرمایه های گزاف موجبات ناخرسندی، اعتراض و انتقاد از سوی گروه ها و اقشار مختلف جامعه ی اسلامی آن عصر را پدید آورده است.

مجمع الجزایر مالایا (جزایر بین هند وچین و استرالیا) به علت موقعیت خاص جغرافیایی، در طول تاریخ مورد توجه و مطمح نظر اقوام مختلف قرار گرفته است. در آستانه ی ورود اسلام، در این منطقه و به ویژه در جاوه و سوماترا، فرهنگ و تمدن هندی رواج یافته بود. گرچه ایرانیان و عرب ها نیز از دیرباز با این جزایر مراودات تجاری و بازرگانی داشتند، اما پس از طلوع اسلام و گسترش آن، بازرگانان مسلمان، هم به جهت موقعیت و اهمیت ترانزیتی این مجمع الجزایر که بر سر راه چین و شرق آسیا قرار داشت و هم به علت وفور ادویه در جاوه، سوماترا و جزایر ملوک به این مناطق روی آوردند. تجار ایرانی، عرب و هندی هم چون مبلغان دین اسلام به ایفای نقش پرداختند. در این مقاله نگارنده در پی آن است که نقش این تجار در نشر، ترویج و تعمیق اسلام و باورهای آن و ساز و کار گسترش اسلام، زمینه ها، علل و عوامل گروش بومیان این جزایر و موانع آنان از این حیث را مورد بررسی قرار دهد.