فصلنامه نقد کتاب کلام فلسفه عرفان
پیاپی 9-10 (بهار و تابستان 1395)

فصلنامه نقد «کلام، فلسفه و عرفان» در شماره های مختلف خود به وضعیت کتاب های تالیفی و ترجمه ای و وضعیت نقد کتاب به طور تخصصی می پردازد و در این شماره و گفت وگو به دنبال بررسی وضعیت کتاب های فلسفه علم در ایران هستیم. البته تمرکز ما روی کارنامه تالیفی و تجربه مدیریتی استاد محترم جناب آقای دکتر مهدی گلشنی عضو هیئت علمی گروه فیزیک و موسس و مدیرگروه فلسفه علم دانشگاه صنعتی شریف در حوزه فلسفه علم است. ایشان موسس گروه فلسفه علم دانشگاه شریف هستند و در سال 1374 با پیگیری جدی ایشان اولین دوره کارشناسی ارشد فلسفه علم در ایران راه اندازی شد، دکتر گلشنی به عنوان یک مدرس فلسفه علم و هم مولف کتاب های این حوزه شناخته شده اند. امسال هم دو کتاب از ایشان منتشر شد، یکی چاپ ششم کتاب تحلیلی از دیدگاه های فلسفی فیزیکدانان معاصر و دیگری چاپ اول خداباوری و اندیشمندان غربی. از سوی دیگر در حوزه مباحثات میان رشته ای علم و دین و فلسفه هم دغدغه داشته اند و کتاب علم، دین و فلسفه ایشان در سال 1393 منتشر شد. تجربه خوبی هم در مباحث بین المللی در حوزه علم و دین داشته اند که اخیرا جامعه المصطفی العالمیه به زبان انگلیسی منتشر کرده است. قرار است در این گفت وگو مروری بر تجارب علمی و تالیفی دکتر گلشنی در حوزه فلسفه علم داشته باشیم و کاستی ها و راه حل های ارتقای کیفی این حوزه ها را بررسی کنیم.

کتاب تحلیلی از دیدگاه های فلسفی فیزیکدانان معاصر نوشته دکتر مهدی گلشنی، استاد برجسته فیزیک دانشگاه صنعتی شریف و بنیان گذار اولین گروه فلسفه علم در ایران، که در نوبت اول در سال 1369 به چاپ رسید، در سال 1370 کتاب برگزیده سال شد. این کتاب که در سال های مختلف توسط ناشران مختلفی به چاپ رسیده است چاپ ششم آن توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در سال 1395 منتشر شده است اهمیت ویژه ای در فضای فکری و دانشگاهی ایران دارد که در نوشته کوتاه زیر به آن می پردازیم.

در ایران نام دکتر علی پایا به نحوی با فلسفه تحلیلی گره خورده است. جناب آقای دکتر پایا سال هاست در ترویج و شناساندن این جریان فلسفی معاصر می کوشد، به خصوص که با نگارش کتاب فلسفه تحلیلی، مسائل و چشم اندازها، یکی از مهم ترین آثار فلسفه تحلیلی را در زبان فارسی پدید آورد، فارغ از مباحثی که بعدها پیرامون یکی از فصول آن درگرفت. زمانی که نگارنده در پیشخوان کتاب فروشی کتاب فلسفه تحلیلی از منظر عقلانیت نقاد را دید، با همان ذهنیت و پیش فرض و با شتاب و ذوق زدگی، بی آن که کتاب را تورقی بکند و با وجود قیمت قابل توجه آن، اقدام به خرید نمود. به دلیل کمبود آثار عمیق و غنی در حوزه فلسفه تحلیلی، ناخودآگاه مواجهه با هر اثر جدید در این حوزه برای علاقه مندان آن امری است مطبوع و خوشایند. اما با مطالعه کتاب، آن پیش فرض خوش بینانه نخستین تا حدودی تغییر یافت. در این نوشته کوتاه دیدگاه نگارنده در باب اثر مذکور خواهد آمد.

مجلد سوم از مجموعه درآمدی به تاریخ فلسفه اسلامی عهده دار شرح حالات و افکار «سهروردی»، «متفکران مشهور مکاتب فلسفی شیراز واصفهان»، «ملاصدرای شیرازی»، «مفسران و منتقدان حکمت متعالیه» و «فلسفه پژوهان شیعی معاصر» است. از آن جا که مطالب هریک از فصول پنج گانه مذکور توسط فرد مستقلی، گردآوری و با شیوه و بیان مخصوص به خود او نگارش یافته، میزان توجه به جهات علمی و پژوهشی در هریک از این بخش ها متفاوت است. در این میان، فصل مربوط به «اندیشمندان مکاتب شیراز و اصفهان»، به لحاظ ساختار، نظم در بیان و هدف گذاری مشخص؛ بهترین فصل این مجلد و مباحث مربوط به «مفسران و منتقدان فلسفه صدرایی»به لحاظ ورود نامناسب به بحث، عدم تتبع لازم در منابع دست اول، ارائه گزارش های ابتر و مثله کردن نظرات برخی اندیشمندان، عدم رعایت تناسبات کمی، نقدهای ناموجه بر ناقدان فلسفه صدرایی و...؛ ضعیف ترین فصل این مجلد، بلکه پرنقص ترین بخش این مجموعه سه جلدی محسوب می شود. سه فصل دیگر نیز تلخیصی از تالیفات پیشین هریک از نویسندگان مربوطه است.
با این توصیف، نوشتار پیش رو ضمن گزارش کلی از مباحث مطروحه در مجلد سوم، قدری در طریق نقد و ارزیابی کلیت مباحث فصل ناظر به شارحان و ناقدان فلسفه صدرایی به لحاظ کمی و کیفی می کوشد. در این راستا نشان داده می شود که نویسنده بخش مذکور، در حد متوسطی با اندیشه های مکتب تفکیک آشنا بوده، ولی نسبت به شالوده فکری، مبانی پیشینی و اصطلاحات خاص سایر منتقدان فلسفه صدرایی بینش و تخصص لازم را نداشته است؛ لذا مولف محترم به جای معرفی صحیح آثار و آراء ایشان، به نحو عجولانه و با نقدهای ناموزون و غالبا بی ربط، فضای فکری مخاطبان این اثر را در باب اندیشمندان غیرصدرایی چهار قرن اخیر، تیره تر از پیش نموده است.

کتاب کلام(2) از چند جهت قابل بررسی است: دلایل و استدلال های مطرح شده، بعضا جای تامل دارد و نمی تواند حتی دانشجو را، که مخاطب اصلی است، قانع کند. در برخی موارد بحث ها ناقص می باشند و موارد ضروری، که نبود آن مخل بحث است، نادیده گرفته شده است. در برخی از مباحث مرجعی ذکر نشده یا منابع ذکر شده، کافی نیستند. در مواردی نیز منابع، دست اول نمی باشند. در چندین جا، بحث های روایی جنبه تزیینی دارند و جز ترجمه کار دیگری نشده است. نقدهای این مقاله محتوایی می باشد.

این کتاب گزینه ای است از متون نثر عرفانی از ابتدا تا قرن ششم که شامل آثار نظم و نثر است. مختصری از معرفی عرفان تنها در مقدمه کتاب آورده شده و بقیه کتاب فقط مثال هایی است از آثار نظم و نثر عرفای پارسی زبان. در این نقد سعی شده است بعضی از موضوعات کتاب مورد تببین قرار گیرد و به تشریح برخی نکات کلیدی آن پرداخته شود.

هدف اصلی این کتاب، تحلیل و بررسی انتقادی کتاب معاد جسمانی در حکمت متعالیه تالیف محمدرضا حکیمی است. علاوه بر نقد دیدگاه های جناب حکیمی، نویسنده درصدد است تا تصویری حقیقی از نظریه معاد جسمانی صدرائی در ذهن مخاطبان ترسیم کند. همچنین به اعتراف خود نویسنده، آرمانی که وی را بر آن داشته تا در مقام پاسخ گویی به نظرات جناب حکیمی و طلایه داران مکتب تفکیک برآید، تلاش برای جلوگیری از نفوذ این اندیشه در جوامع علمی و فرهنگی است. به طور خلاصه، این کتاب در مقام اثبات دو مدعا است: نخست این که صدرالمتالهین با تمسک به ادله عقلی و نقلی، معاد جسمانی و روحانی را به اثبات رسانده، دیگر این که ادعای تفکیکی بودن صدرا در کتاب معاد جسمانی در حکمت متعالیه، فاقد استناد و اعتبار است (آذریان، 1394: 15).

این کتاب، ترجمه نقد عقل محض اثر ایمانوئل کانت و از مهم ترین آثار فلسفه غرب مدرن به فارسی است که ویراستار آن کوشیده کل متن را کلمه به کلمه با ترجمه انگلیسی «پل گایر» مطابقت دهد و ویرایش های بسیاری در سه سطح محتوا، معادل گزینی و نحو فارسی بر متن اعمال کند. صرف نظر از تمام مباحث در خصوص متن اصلی آلمانی، و ترجمه های متعدد انگلیسی، ویراستار حتی در موارد اختلاف برانگیز نیز بر ترجمه «گایر» تکیه کرده است. چشمگیر بودن اصلاحات در ویراست فعلی، هم از حیث کمی و هم از حیث کیفی، حتی با مقایسه ای گذرا با ویراست قبلی همین ترجمه به خوبی آشکار می شود. البته ویراستار از آن جا که ویراستار اثر است نه مترجم آن، کوشیده است تا حتی الامکان از دخالت های سلیقه ای در متن اجتناب کند و عمدتا از معادل ها یا واژه های مترجم بهره ببرد، مگر در مواقعی که آن ها را اشتباه یا گمراه کننده یافته است.

«عصرجدید، عصرترجمه است برای همه فرهنگ ها وملت ها. ترجمه گفت وگو است؛ گفت وگو همواره برابر نیست. طرف های گفت وگو همواره هم تراز نیستند، و گفت وگو همواره با تفاهم همراه نیست، بلکه ممکن است آمیخته با سوءتفاهم باشد. اما در گفت وگو این امکان نهفته است که برابری و تفاهم ایجاد شود. تاریخ ترجمه در ایران 150ساله اخیر را که در نظر گیریم، می بینیم که هم تفاهم ایجاد کرده، هم سوءتفاهم. هم زبان ما را بسته و هم گشوده؛ اما بیشتر گشوده است، تا بسته باشد. ما اینک بهتر از 150 سال پیش می توانیم خود را به بیان درآوریم. آنچه را نیز که «سنت» نامیده می شود، مفهوم تر کرده، چون «سنت» نیز نیاز به ترجمه دارد. اگر انتقادی به ترجمه باشد، به نظر من بایستی بر زمینهچنینی درک مثبتی از ترجمه صورت گیرد، درکی که در نهایت بر این بنیاد است که انسان زبان ور است و به زبان، ترجمه تعلقی ذاتی دارد»(نیکفر،1394: 4-10).

کلیدواژگان: نقد عقل محض، ترجمه، کانت، معادل سازی، ترجمه ارتباطی

کتاب خدا و محدوده عقل؛ سی. اس. لوئیس؛ دیوید هیوم؛ برتراند راسل اثر اریک ژوزف ویلنبرگ است؛ امیر سلطان‏زاده آن را به فارسی برگردانده و نشر علم نیز در سال 1394 به چاپ رسانده است. نویسنده در این کتاب به بررسی و مقایسه آراء سه متفکر نام‏برده درباره برخی از مهم ترین مسائل فلسفه دین از قبیل مسئله شر و رنج بشر، معجزات، براهین اثبات وجود خدا، ایمان و دین حقیقی پرداخته است. وی ضمن بیان و تحلیل دقیق دیدگاه ها، کیفیت استدلال و اختلافات میان هیوم، راسل و لوئیس، درصدد است نشان دهد این سه متفکر در مسائل مهمی، با یکدیگر توافق دارند. بیان جذاب و شیوه متفاوت طرح و بیان مسائل، در مقایسه با آثار مشابه، خواننده را به خواندن کتاب ترغیب و علاقه مند می‏کند. نویسنده علی‏رغم همدلی با راسل و نشان دادن ضعف استدلال‏های لوئیس، قصد دارد صاحب‏نظران را به بازنگری آراء، نحوه استدلال و نوآوری های او دعوت کند. نوشتار حاضر نخست به اختصار نویسنده کتاب ویلنبرگ و لوئیس و آنگاه بخش‏های مختلف کتاب را معرفی می‏کند. بخش پایانی نیز به بررسی نحوه چاپ و ترجمه اختصاص دارد.

هرچند کتاب ایده دانشگاه یاسپرس بی مقدمه وارد حوز فرهنگ علمی ما شده است، ولی ورودش را باید به فال نیک بگیریم. کوشش مترجمان توانای این اثر پیامدهای ارزشمند زیادی می تواند درپی داشته باشد ولی کمترین آن ها این است که عبارت «ایده دانشگاه» را به گوشمان می رساند و ما را به این اندیشه وا می دارد که دانشگاه اصولا نه یک مکان یا حتی یک ساختار بلکه یک ایده و مفهوم فلسفی است. ما که خوشیم از پرداختن به مفاهیم انتزاعی، تلنگری می خوریم مبنی بر این که سرشت این انتزاع سرای ما یا همان دانشگاه خودمانی مان شایستگی تامل فلسفی داشته و ما نکرده ایم. دانشگاه های ما مشکلات فراوانی دارند ولی ازهمه بحرانی تر این است که هیچ ایده مشخصی از آن حمایت نکرده و آن را جهت مند نمی کند. نه پایه گذاران دانشگاه های ما به چنین ایده ای اندیشیده اند و نه در ادامه، کنشگران دانشگاه به ایده ای دست یافته اند که برآمد خرد جمعیشان باشد. روشن است که منظور من از ایده یک تصور اجمالی نیست، بلکه یک ایده نظری فلسفی با چهارچوب مفهومی و عملی گسترده اش را مراد می کنم.

قصد این مقاله در درجه نخست، تحلیل و نقد کتاب نیچه و پست مدرنیسم است. به همین دلیل، بخش اول به آن اختصاص یافته است. در بخش دوم مقاله، با عنوان «نیچه از آغاز تا امروز»، تلاش می کنیم بر «داستان ورود نیچه به ایران» و «چرایی جاذبه نیچه در ایران» مروری کوتاه داشته باشیم: نیچه نخستین بار چگونه و از چه طریق به ایرانیان شناسانده شد؟ و همچنین دلایل مطرح بودن آثار نیچه در ایران حتی در میان کسانی که با فلسفه میانه ای ندارند، چیست؟ این ها دو پرسش کلیدی بخش دوم است که در حد بضاعت خود به آن پاسخ می گوییم. سپس در بخش سوم و پایانی مقاله، یعنی «در خطه اندیشه، گام نهادن به قلمرو نیچه کاری پرخطر است»، با نگاهی بسیار گذرا به عناوین پرشمار و روبه افزایش کتاب های منتشره از نیچه، به این پرسش کلیدی می پردازیم: مواجهه سرسری با متفکر ساختارشکنی چون نیچه چه پیامدها و شاید خطراتی مخصوصا برای مخاطبان عام می تواند به همراه داشته باشد؟ و پاسخ را از خلال چند مفهوم کلیدی به خصوص نهیلیسم پی می گیریم.

جیمز مک کونیکا عضو اصلی کالج آل سولز[i] (از 1997)، رئیس موسسه مطالعات قرون وسطی در تورنتو، که توسط پاپ تاسیس شده است (از 1996 تا 2008)، رئیس دانشگاه سنت میشیگان در تورنتو (از 1984 تا 1990) است و علایق پژوهشی وی اراسموس، تاریخ، الهیات تاریخی، قرون وسطی، رنسانس، مسیحیت می باشد. این مقاله نگاهی تحلیلی به کتاب جدیدالانتشار وی به زبان فارسی دارد .

برگر در کتاب اجبار به بدعت، خصلت چندگانه کننده مدرنیته را مهمترین چالش پیش روی دین می داند و معتقد است همین خصلت باعث کاهش اقتدار سنت های دینی می شود. در این شرایط، سه گزینه پیش روی کسانی که می خواهند اقتدار دین را حفظ کنند، باقی می ماند: آن ها می توانند به سنت بازگردند یعنی بدون توجه به مبارزه طلبی هایی که در برابر سنت دینی هست، دوباره بر اقتدار آن تاکید کنند. آن ها می توانند تلاش کنند سنت را مدرن و عرفی کنند. و می توانند تلاش کنند تجربه های موجود در سنت دینی خود را کشف و بازیابی کنند. برگر این سه گزینه را به ترتیب، استنتاجی، تقلیلی و استقرایی می نامد و استدلال می کند که رویکرد استقرایی پذیرفتنی ترین گزینه در شرایط مدرن است و معتقد است همین رویکرد است که می تواند زمینه هماوردی و گفتگوی سازنده بین ادیان را فراهم کند. وی همچنین نشان می دهد نزاعی که برای آینده ادیان اهمیت اساسی دارد دیگر نزاع بین دین و مدرنیته نیست بلکه نزاع میان دو دسته ادیان بزرگ جهانی است یعنی میان ادیان ابراهیمی (ادیانی که ریشه در آسیای غربی دارند از جمله یهودیت و مسیحیت و اسلام) و ادیان شرقی (ادیانی که ریشه در شبه قاره هند دارند). در این مقاله ضمن معرفی ایده های اساسی برگر در این کتاب، ترجمه و نوع نقد مترجم بر کتاب ارزیابی خواهد شد.

اصطلاحات کلیدی در فلسفه دین نام کتابی است به قلم ریموند ون آراگون استاد فلسفه دانشگاه بتل در ایالت مینسوتای آمریکا، که در سال 1394با ترجمه جناب آقای حسن احمدی زاده توسط انتشارات علمی و فرهنگی در 198 صفحه به چاپ رسیده است. این کتاب همان گونه که عنوان آن نشان می دهد، نخستین اصطلاح نامه ای است که در آن با بهره گرفتن از برجسته ترین منابع امروزی و کهن در حوزه فلسفه و دین پژوهی، مهم ترین واژگان، اندیشمندان و آثار مرتبط با فلسفه دین ارایه شده است. کتاب اصطلاحات کلیدی در فلسفه دین، اثری ارزشمند است که می تواند تا اندازه ای، نیاز پژوهشی محققان به فهمی صحیح و اجمالی از مهم ترین اصطلاحات فلسفه دین را برآورده سازد. البته این کتاب در بردارنده همه اصطلاحات مطرح در فلسفه دین نیست و نویسنده آن نیز چنین ادعایی ندارد.

دیوید وودراف اسمیت ، استاد فلسفه در دانشگاه کالیفرنیا و ویراستار آثاری چون پدیدارشناسی و فلسفه ذهن و راهنمای کمبریج برای هوسرل اروین در کتاب هوسرل که انتشارات حکمت با ترجمه محمد تقی شاکری به سال 1394 منتشر کرده، شرح مختصری پیرامون زندگی و آثار هوسرل، جایگاه او در فلسفه قرن بیستم و در کل فلسفه غرب ارائه می دهد. وی به معرفی و عرضه تلقی هوسرل از پدیدارشناسی و توضیح نظریه های موثر او در باب حیث التفاتی، عینیت (ابژکتیویته) و سوبژکتیویته می پردازد. اسمیت در فصل های بعد به توضیح منطق، متافیزیک، واقع گرایی و ایدئالیسم استعلایی، و معرفت شناسی هوسرل می پردازد. در نهایت، وی اهمیت و لوازم آثار هوسرل را برای فلسفه ذهن معاصر و علوم شناختی بررسی می کند.کتاب هوسرل که مشتمل بر اصطلاح نامه ای مناسب و جامع است و برای مطالعه بیشتر پیشنهادهایی ارائه می دهد، متنی اساسی برای علاقه مندان به فلسفه، پدیدارشناسی و فلسفه قرن بیستم خواهد بود.
محمد تقی شاکری ، پیش تر رساله دکتری خود پیرامون تطبیق فلسفه اسلامی و پدیدارشناسی هوسرل را با عنوان «حیث التفاتی و حقیقت علم در پدیدار شناسی هوسرل و فلسفه اسلامی » به سال 1389 (انتشارات بوستان کتاب) منتشر کرد .کتابی که سعی در طرح مباحث تطبیقی میان پدیدارشناسی و فلسفه اسلامی دارد، دغدغه ای که پیش تر در آثار و درس گفتارهای اندیشوران معاصر ما همچون دکتر سید احمد فردید، دکتر رضا داوری اردکانی، دکتر محمدرضا ریخته گران و... دیده می شد. این که هوسرل و فلسفه اروپایی برای جوامعی چون ما چه حرف هایی برای گفتن دارد و آیا می توان به تطبیق اندیشه های ایرانی اسلامی با سنت پدیدارشناختی پرداخت، هر پاسخی داشته باشد ما را از توجه به تجارب دیگر فرهنگ فلسفه های شرقی در مواجهه با سنت فلسفه غربی به معنای اعم و سنت پدیدارشناختی هوسرل، بی نیاز نمی کند. مقاله «هوسرل و ژاپنی»ها، دقیقا در جهت کمک به ارائه تصویر روشن تری از امکانات و محدودیت های فلسفه تطبیقی برای ما ایرانیان است .

ناقد محترم جناب آقای دکتر پیکانی در فصلنامه نقد کتاب کلام، فلسفه و عرفان، کتاب تازه منتشرشده نگارنده را مورد بررسی قرار داده اند. لازم می دانم از زحمت ایشان در تحریر ارزیابی نقادانه خود تشکر کنم. عقل گرایان نقاد، که نگارنده خود را در زمره آنان محسوب می دارد، برآنند که نقادی مستمر اندیشه ها، بهترین ابزار برای آموزش حیطه عمومی (در معنای گسترده این اصطلاح) و برای درس گیری از خطاهاست. بررسی نقادانه ایشان حاوی جنبه های متنوعی است که ورود در یک گفت وگوی غیابی برای ایضاح موارد مطروحه را ضروری می سازد. در این مقاله به اختصار هر چه تمام تر توضیحاتی در خصوص برخی از انتقادات ایشان ارائه خواهم کرد. امیدوارم این توضیحات هم برای ناقد محترم و هم برای خوانندگان و حیطه عمومی خالی از فایده نباشد. برای تسهیل کار پاسخ گویی در این یادداشت از همان نظمی که ناقد محترم در مقاله خود اعمال کرده اند پیروی خواهد شد

کتاب عاشورا شناسی بنا به بیان نویسنده، عهده دار هدف شناسی از قیام امام حسین (ع) است. برپایه این پژوهش، هفت نظریه درباره هدف آن حضرت وجود دارد: 1. امتناع از بیعت (دفاع) 2. حکومت شهادت 3. شهادت عرفانی 4. شهادت تکلیفی 5. شهادت فدیه ای 6. شهادت سیاسی و 7. تشکیل حکومت. این اثر در این راستا پژوهشی قابل تقدیر و پر مغز ارائه کرده است و محمد اسفندیاری سعی کرده اقتضائات پژوهش را تا حدود زیادی رعایت نماید و بسیار عقلانی به موضوع بنگرد؛ ویژگی های پژوهشی و نگاه معاصر و مدرن نویسنده به عقل و تاریخ سبب می شود پیشنهاد کنم به جای نام عاشورا شناسی عنوان عاشوراپژوهی برای کتاب انتخاب شود. محور اصلی کتاب و اهتمام اصلی نویسنده بر دو نظریه معاصر مبنی بر حکومت و شهادت است. نویسنده تعارض میان تاریخ و کلام را حل ناشدنی پنداشته است در حالی که می توان گفت عاشورا گرچه مسئله ای چالش برانگیز شده ولی هدف قیام در سطوح مختلفی قابل تبیین است.