نشریه تاریخ ادبیات
سال دوم شماره 1 (بهار 1389)

به تازگی، روایت تازه ای به زبان یونانی از کارنامه اردشیر بابکان، که آن را کهن ترین حماسه تاریخی منثور فارسی دانسته اند، یافته شده است. در واقع این روایت نویافته را می توان خلاصه ای از متن پهلوی کارنامه به شمار آورد که با سبکی کاملا متفاوت نوشته شده است. اختلاف سبک بیان این دو اثر چنان بارز است که مقایسه اساسی ترین ویژگی های ادبی آن دو متن را ناگزیر می کند و این مقایسه به روشنی نقش و حضور پر اقتدار نویسنده متن پهلوی را در آرایش و تدوین آگاهانه و هدفمند داستان نشان می دهد. مقاله حاضر برآن است تا ضمن در اختیار گذاشتن متن روایت نویافته یونانی و مقایسه آن با متن پهلوی، بکوشد تا کارنامه اردشیر بابکان را همچون متنی ادبی بازخوانی کند و ویژگی های کلی آن را متمایز و پررنگ تر سازد.

منظومه «اهریمن» اثری است رمانتیک که میخاییل لرمانتوف، شاعرروسی به سال 1839آن را سروده است. این منظومه به قلم سردار معظم خراسانی به فارسی ترجمه شده و به سال 1301 درمجله نوبهار هفتگی به چاپ رسیده است. نیما درافسانه و شهریار در دو مرغ بهشتی، هذیان دل، افسانه شب و قهرمانان استالینگراد ازطبیعت گرایی و تصویر و توصیف طبیعت دراین منظومه و همچنین برخی مضامین داستان اهریمن بواسطه ترجمه سردارمعظم، تاثیرپذیرفته اند. هدف نوشته حاضر نشان دادن این تاثیرپذیری ها است.

با روی کار آمدن حکومت صفوی به عنوان مهمترین حکومت شیعی ایرانی، فضای فکری و فرهنگی ایران به کلی متحول شد. شاهان صفوی که عمدتا در کنار جایگاه سیاسی، خود را رهبر دینی نیز می دانستند در گسترش اندیشه تشیع بسیار کوشیدند و گاه کار را به افراط کشاندند. بروز این تلاش را می توان در جای جای آثار علمی این دوره نیز یافت؛ بررسی آثار فارسی علامه مجلسی به عنوان اصلی ترین چهره دینی این دوره از دریچه سبک شناسی به روشنی گویای این امر است. مولفان در رویکرد سبک شناسانه به آثار فارسی مجلسی به نتایجی دست یافته اند. سطح فکری: بسیاری از مفاهیم مطرح شده در میان فرق اسلامی مانند حسن و قبح افعال، رویت خدا، جبر و اختیار و... نیز با نگاهی شیعی در آثار مجلسی دیده می شود. سطح زبانی: با توجه به اقتضای حال مخاطب عامی، مجلسی غالبا زبانی ساده و گاه عامیانه را بر می گزیند. کاربرد فراوان صرف و نحو عربی حکایت از نفوذ بیش از پیش زبان عربی در فارسی دارد. سطح ادبی: بر خلاف پیچیدگی های لفظی رایج عصر صفوی، مجلسی آگاهانه و با توجه به موضوع آثار خود زبانی خالی از آرایه های ادبی برمی گزیند؛ بسامد کم کاربرد صنایع لفظی و معنوی گواهی بر این مدعا می باشد.

اسطوره الهه باروری و ایزد گیاهی شهید شونده اگر بر اساس نظر اسطوره شناسان آیین گرا تحلیل شود، توجیه انسان عصر باستان از زندگی دوباره گیاهان در فصل بهار است. در این اسطوره که در بین النهرین، مصر، هند باستان و احیانا در میان بومیان فلات ایران رواج داشته است نقش گیاه را ایزدی بر عهده دارد که با پذیرش تبعید موقت یا مرگ، به جهان زیرین می رود و پس از چندی در قالبی نو به روی زمین باز می-گردد و با خود برکت و زایش را به همراه می آورد. این باور در فرهنگهای مختلف در هیات روایاتی همچون ایزیس و اوزیریس، سیبل و آتیس، آدونیس وآفرودیت، تموز و ایشتر، رام و سیتا و مانند آن بر جای مانده است. اگر چه در فرهنگ ایران اسطوره ای که این باور را به صراحت بیان کند کمتر دیده شده، داستان سیاوش ممکن است طرحی از این باور باشد که در دوره تاریخی ثبت شده است. در این داستان گویی سیاوش همان ایزد گیاهی است که با قربانی شدنش حیات مجدد را به ارمغان می آورد. نقش الهه باروری را در این داستان سودابه بر عهده دارد. عناصر مشترک در اسطوره ایزد گیاهی و داستان سیاوش همچون: تکیه بر نقش مهم زن، عشق و ازدواج، شهادت و باززایی،توجه به آیین سوگواری، آب و گیاه و برکت بخشی موید این ادعاست. در این مقاله با نگاهی به روایتهای متفاوت اسطوره مزبور در فرهنگهای مجاور، عناصر مشترک داستان سیاوش و اسطوره الهه باروری و ایزد گیاهی بازنمایی شده است.

«مدیر مدرسه» یکی از رمانهای معروف جلال آل احمد است. این رمان در دهه سوم قرن اخیر شمسی نوشته شده است؛ دهه ای که در طی سالهای آن هنوز آل احمد از جو فکری متاثر از افکار حاکم بر جریانات فکری حزب توده کاملا بیرون نیامده است. در این رمان می توان به آسانی رگه های نظام فکری ماتریالیسم مارکسی را که «حزب کمونیست ایران» در زمان رضا شاه و «حزب توده» در زمان پهلوی دوم مبلغ آن بود، پیدا کرد.1 درون مایه (Theme) اصلی رمان این است که فرهنگ (تعلیم و تربیت) در ایران تحت تاثیر روابط و مناسبتهای اقتصادی است و اقتصاد بیمار موجب بیماری فرهنگی شده است. در این رمان نگاه اقتصادی، به ذهن و قلم نویسنده مسیر می دهد. به نظر او بر اثر اقتصاد وابسته، فرهنگ وابسته و ناکارآمد شده است؛ ارزش هر کسی به اندازه ثروت و مصرف اوست و در این معیار معلم نمی تواند شانی داشته باشد؛ زمام امور کشور در دست توانگران، و زد و بند اقتصادی بر روابط اجتماعی حاکم است؛ تضاد طبقاتی محصول اقتصاد بیمار، منافی اخلاق اجتماعی است. بدین جهت این رمان در کنار آثار متعهد می نشیند. در این نوشته سعی بر این است که میزان تعهد این اثر نسبت به نظام فکری ماتریالیسم مارکسی مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

رنگها و سنگهای زینتی رنگین، به خاطر برانگیختن احساسات گوناگون از گذشته تاکنون در جوامع بشری مورد توجه مردم بوده اند. در هر جامعه ای، بسته به نوع باور و پایه های اعتقادی مردم و برخی ویژگی های رنگها، رنگ و سنگ رنگین خاصی بیش از دیگر رنگها برجسته شده و در زوایای گوناگون زندگی فردی و جمعی مردم نفوذ یافته است. سنگ فیروزه و رنگ فیروزه ای از گذشته تاکنون در میان ایرانیان از چنین جایگاهی برخوردار بوده است. نگارنده، در این مقاله سعی کرده است با کمک متون ادبی، کانی شناسی و ادب عامه، میزان ارزش و خواص و کارکردهای این سنگ جادویی را نزد عوام و خواص نشان دهد و ثابت کند که این سنگ و رنگ منسوب به آن به خاطر نوع نگرش اساطیری مردم که ریشه در ایران باستان دارد مورد توجه واقع شده است. در واقع این رنگ به خاطر ارتباط با تیشتر، فرشته موکل باران، در ادبیات مزدیسنا در نظر ایرانیان مقدس شده و نیرویی جادویی کسب کرده است.

هرچند صاحب نظران تعریف دقیق و صریحی از سبک و سبک شناسی ادبی به دست نداده اند اما با نگاهی کلی می توان آن را به عنوان روشی خاص برای ادراک و بیان افکار به وسیله الفاظ و واژه ها تعبیر کرد. در تحلیل سبکی یک متن عناصر آن مشخص و سپس پیوند و تاثیر متقابل آنها بررسی می شود. دراین مقاله به بررسی سبک شناسانه گروهی از آثار ادبی با عنوان «حماسه های دینی» پرداخته می شود. از آنجا که هر اثر ادبی ضمن برخورداری از مشخصات فردی، در پاره ای صفات و ویژگی ها با گروه آثار هم نوع خود مشترک است، در این روش سبک شناسی این امکان وجود دارد که به گروه آثار حماسه های دینی که از لحاظ موضوع و ژانر ادبی با هم مشترکند از یک دریچه نگریسته شود. حماسه دینی یکی از اقسام حماسه است که در یک نگاه، زیر مجموعه حماسه تاریخی محسوب می شود و موضوع آن وصف دلاوری ها و رشادتهای قهرمانان دینی و مذهبی است. تعداد این منظومه های غالبا دل انگیز و زیبا در ادب پارسی زیاد است و تاریخ سرایش قدیمی ترین آنها به قرن پنجم هجری برمی گردد. «علی نامه» کهن ترین منظومه حماسی شناخته شده است. «حمله حیدری» باذل و راجی و نیز«خاوران نامه» ابن حسام خوسفی از جمله مشهورترین این حماسه ها به شمارمی آیند. روش تحقیق در نگاشته حاضر، اسنادی و با بهره گیری از روش تحلیل محتوا است. در این مقاله پس از ارائه توضیحاتی مختصر درباره «سبک شناسی»، «حماسه» و «حماسه های دینی» ، به مطالعه سبکی این آثار به ویژه مشهورترین آنها همت گمارده شده است. نظر به لزوم توجه به سه سطح زبانی، فکری و ادبی در مطالعات سبک شناسی، در این بررسی نیز به جنبه های درونی و بیرونی منظومه های حماسی در سه بخش عمده «ویژگی های معنایی و محتوایی»، «ویژگی های زبانی و صوری» و«ویژگی های ادبی و تصویری» پرداخته شده است.

مدتی است لفظ سره گرایی در زبان فارسی به کار می رود، اما مفهوم دقیق این واژه بر همگان مشخص نیست. این مساله زبانی که با بسیاری از مسائل دیگر، همچون ملیت، تاریخ ادبیات، جامعه شناسی، روان شناسی و... پیوندی نزدیک دارد؛ در تاریخ زبان همه ملتها وجود داشته است. در ایران، این پدیده، واکنشی بود در برابر نثر مصنوع و پرتکلف منشیانه که بعدها با آشنایی ایرانیان با اندیشه های ناسیونالیستی آلمانی شدت یافت. در سال 1312ش. پس از فرمان رضاشاه درخصوص اصلاح خط و زبان فارسی انگیزه طرفداران اصلاح برای تغییر و ترویج سره گرایی، دوچندان شد. در این مقاله، پس از بیان تاریخچه ای مختصر درباره سره نویسی، به شرح احوال و دیدگاه های برخی از سره گرایان پرداخته شده است.

سمک عیار داستانی است عامیانه، بازمانده از حدود قرن ششم یا اوایل قرن هفتم که فرامرز بن خداداد آن را بر اساس روایت صدقه بن ابی القاسم شیرازی گرد آورده است. داستان بر محور اعمال و رفتار یکی از عیاران به نام سمک می چرخد و دست کم از سه جهت عناصر عامیانه در آن قابل تشخیص است: اعتقادات و فرهنگ عوام، بعضی جنبه های روائی از جمله وجود حوادث تصادفی و واقعه های عامه پسند و زبان داستان. اشاره به تقدیر در اتفاقات داستان، رفع ابهام از ذهن خواننده، فراوانی گفتگو، توصیفهای متعدد، از جمله ویژگی های روائی داستان است. نثر سمک عیار نیز از نوع نثرهای ساده عصر است همراه با بعضی کهنگی های زبانی اعم از صرفی یا نحوی و بعضی ویژگی هایی که خاص زبان داستان تواند بود؛ از جمله گروهی از تعبیرهای عامیانه که بعضی از آنها تا مرز دشنام پیش می رود. همچنین صفتهایی خاص در توصیف اشیاء و حوادث داستان وجود دارد که بعضی از آنها در دیگر متون کمتر به کار رفته است. سجع، استشهاد به بعضی بیتها و مثلها و پاره ای صورخیال به خصوص تشبیه های گسترده و بلیغ و کنایه نیز در جای جای متن هست که هر یک در موضعی خاص به کار رفته است. نمودهای فرهنگی مربوط به ایران باستان از جمله ویژگی های مهم فکری در داستان است.

این مقاله به معرفی منابع موجود در زمینه تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام می پردازد. این منابع را دست کم می توان به دو بخش اصلی تقسیم کرد. نخست نوشته ها و مقالاتی که در لابلای کتابهای تاریخ ادبیات و حتی تاریخ ایران گنجانده شده اند؛ ارائه این شیوه بیان مطالب، بیشتر از سوی خاورشناسان و ایران شناسان غربی صورت گرفته است و بدین سبب دارای ارزش و اعتبار قابل توجهی است. دوم، منابع مستقلی که اغلب در قالب کتاب، نوشته شده اند و گاهی تخصصی هستند. در کنار این دوگونه نوشته، می توان بخشی از تاریخ زبانها و معرفی ها و مقدمه ها و مقاله های مندرج در قاموسهای لغات و فرهنگهای فارسی و غیره را نیز طبقه بندی کرد.

ادبیات به عنوان یکی از شاخصه های اصلی فرهنگ و تمدن هر ملتی، می تواند به عنوان آیینه جامعه و تاریخ روزگار خود باشد. ادبیات دوره تیموری نیز به راحتی توانسته بسیاری از نشانه های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی روزگار خود را که در تاریخ کمتر بیان شده، ترسیم نماید. ستمگری فئودالها نسبت به طبقات پایین جامعه، رواج سیستم غلط اقتصادی و کشاورزی و بی عدالتی، مردم دوره تیموری را به ستوه آورده بود. مالیاتها سنگین شده و اموال و دارایی مردم توسط عمال دولتی غارت می شد. خودکامگی حاکمان، جنگهای پی در پی و به بردگی گرفتن کشاورزان و روستاییان توسط اربابان، فقر و ناامنی را در جامعه گسترش داده بود. دزدی و راه زنی در جاده ها حتی توسط ماموران دولتی رایج شده بود. مطالعه ادبیات دوره تیموری ما را با بسیاری از زوایای پنهان جامعه آن روزگار آشنا می سازد.