نشریه تاریخ ادبیات
سال دوم شماره 2 (تابستان 1389)

در میان انواع ادبی، «طنز» متعهدترین نوع ادبی است و هنگامی در اثر یک شاعر یا نویسنده به ظهور می رسد که در اندیشه او بن مایه هایی از تعهد و مسئولیت پذیری وجود داشته باشد. در ادبیات معاصر، «قیصر امین پور» از جمله شاعرانی به شمار می آید که اغلب مضامین شعری او، در خدمت اجتماع و مسائل مربوط به آن است؛ از این رو گاهی از طنز، به منزله ابزاری هنری برای بیان اندیشه های خویش و واداشتن جامعه به تامل و اصلاح ناهنجاری های اجتماعی بهره می گیرد. تحولات اجتماعی و فرهنگ عامه، از مهم ترین اسباب رواج این شگرد هنری در شعر قیصرند. در اشعار او طنز گویی (همانند طنز در دوره سبک هندی) تنها در مفردات و برخی از ابیات برگزیده نمود می یابد که محصول تخیل شاعر و بازی های زبانی است . این امر از جمله دلایلی است که به صمیمیت اشعار او نزد مخاطب می افزاید.در این مقاله، جلوه های طنز در اشعار قیصر امین پور در زمینه های گوناگون طبقه بندی شده است. موضوعات طنز در اشعار او عمدتا دربردارنده انتقادات اجتماعی اوست. صورت طنزهای وی نیز اغلب حاصل گرد آمدن عناصر متناقض نما، کنایه، استفاده از امکانات زبان محاوره و بازی های زبانی است. در این مقاله، شیوه ها و موضوعات طنز آفرینی در شعر قیصر امین پور مورد بررسی و تامل قرار گرفته است.

کشف و کرامات یکی از اصول مهم تصوف است و صوفیان معتقدند که حقیقت را حجابهایی فراوان مستور ساخته است که تنها راه دریدن آن و رسیدن به حقیقت ناب، راه کشف و شهود است و برای آنکه چنین توفیقی حاصل شود باید مقدمات معنوی آن را از قبیل متابعت خدا و رسول، صدق باطن، مبارزه با نفس، استمرار در عقیده، در کنار دیگر مقدمات عملی، نظیر تحمل ریاضتهایی مانند بیخوابی، دوری از جمع، چله نشستن، کم خوردن بلکه هیچ نخوردن و روزه های طولانی فراهم آورد تا خداوند دریچه های اسرار را بگشاید و حقایق را به جلوه درآورد. در ضمن انکشافهای عرفانی، حالاتی نیز بر عارفان رخ می دهد که نتیجه اش بیان سخنانی غیرعادی است که از آن به عنوان شطح و طامات نام می برند و یا به مرور واجد قدرتهایی می شوند که می توانند پیشگویی و پیش بینی کنند یا به مداوای بیماران بپردازند و یا طبیعت اجسام و اشیا را منقلب سازند که مجموعه این عوالم را خوارق عادت می نامند. اینکه کشف و کرامات چیست؟ چه انواعی دارد، و علل پدیداری آنها کدامست و سود و زیان مساله چگونه می باشد موضوع بحث این مقاله است.

ادبیات عرفانی فارسی از آبشخور اصول و مبانی اسلام سیراب است. با این همه برخی مضامین رایج در متون عرفانی، با روح آموزه های اصیل اسلام سازگار نیست. باورهای عرفانی پیش از اسلام همچون عرفان یهود، گنوستی سیزم، عرفان ایران باستان و مانویت ومندائیزم در شکل گیری برخی از این مضامین موثر بوده است. یکی از مهم ترین این مضامین، اسارت روح در زندان جسم و چاه دنیاست. بن مایه این مضمون، در عصر اساطیر هم به اشکالی رواج داشته و پس از گذر از فلسفه و متون عهد عتیق به عرفان پیش از اسلام رسیده است. بارزترین ویژگی عرفان پیش از اسلام، باور به اسارت نور است. مفسران و عارفان مسلمان، این موضوع را با درون مایه برخی از آیات و روایات متناسب فرض کرده اند و پیرامون آن مضمون آفرینی کرده اند. در این نوشته، ریشه های این مضمون در اساطیر و باورهای عرفانی پیش از اسلام بررسی شده و تجلی آن در قالب تصویر «زندان و چاه» در ادبیات عرفانی فارسی بازنمایی شده است.

فقه یا شریعت یکی از شاخه های مهم علوم دینی است که در عالم اسلام گسترشی چشمگیر داشته است. در کنار شریعت، تصوف یا عرفان نیز حوزه وسیعی را به خود اختصاص داده است. تاکید زیاد شریعت بر ظاهر و پافشاری تصوف بر باطن در بسیاری از موارد، آن دو را در برابر هم نهاده است. متفکران و اندیشمندان در ادوار گوناگون کوشیدند تا آن دو را به هم نزدیک کنند از جمله این اندیشمندان می توان ابونصر سراج، ابوطالب مکی، هجویری، امام الحرمین جوینی، غزالی و... را نام برد. در این میان بیشترین توفیق ازآن امام محمد غزالی است که با تالیف کتاب های مهمی مانند احیاء علوم الدین و کیمیای سعادت توانست شریعت و طریقت را به هم پیوند دهد و از فاصله گرفتن هرچه بیشتر آن ها از یکدیگر مانع شود. برای موفقیت غزالی می توان سه دلیل ذکر کرد: 1- تسلط غزالی بر علوم دینی به ویژه بر فقه و عرفان. 2- ایمان و اخلاص غزالی. 3- قدرت قلم و سبک نویسندگی او. این مقاله بر آن است تا ضمن بررسی موضوع، جایگاه و روش غزالی را در تلفیق شریعت و طریقت بررسی کند و عوامل موثر در موفقیت او را بکاود.

در تاریخ ادبیات ایران ، ناصرخسرو جایگاهی ویژه دارد . او شاعری متفکر بوده و شعرش را تنها در خدمت تبلیغ اندیشه دینی و اصلاح عقیده مخاطبانش قرار داده است . او در کنار شاعری ، کتاب هایی نیز در تبیین مبانی کیش باطنی تالیف کرده است . کتاب های فارسی او (از جمله جامع الحکمتین و زاد المسافرین) از نظر ویژگی های زبانی و واژگانی از نثرهای خوب قرن پنجم و دارای ارزش ادبی و زبانی است. منابع و مآخذ فکری ناصرخسرو ، عمدتا منابع کیش اسماعیلی است و از جمله از رسائل اخوان الصفا بهره های بسیاری برده است . ناصرخسرو در جامع الحکمتین ، در بخشی از کتاب ، به اقتضای مقام ، یکی از رسائل اخوان الصفا را به طور کامل از عربی به فارسی ترجمه کرده است . البته او به ماخذ سخن خود و حتی به ترجمه بودن یا نقل آن از ماخذی اشاره نکرده است . در این مقاله ، بخش هایی از جامع الحکمتین با متن عربی رسائل اخوان الصفا مقایسه و مقابله شده و برای نخستین بار ، ترجمه بودن آن بخش از متن جامع الحکمتین ناصرخسرو اثبات شده است.

شناخت وضعیت فرهنگی و اجتماعی امروز بدون درک درست از گذشته، بسیار مشکل و گاه غیر ممکن است. نیروهای اسطوره ای که ماهیت آنها نیاز به تحلیل و واکاوی دارد، ما را با بخشی از موانع فرهنگی و قدرت پنهان آنها آشنا می سازد. بررسی شاهنامه از این دیدگاه که چگونه نوآوری، تجدد و تغییر خواهی با سد محکم سنت مواجه شده و چه مجازات هایی را در پی داشته است، به درک درست تر چارچوب فکری جامعه ایران کمک می کند. به نظر می رسد یکی از عکس العمل های سنت در برابر نوخواهی در فرهنگ ایرانی، وارونه نمایی و قلب واقعیت است. این ویژگی در داستان کاووس به خوبی قابل مشاهده است. کاووس در شاهنامه بیش از هر پادشاه ایرانی، شخصیتی منفی دارد. راز این تصویر منفی، به نحوه برخورد نوگرایانه وی با زندگی سنتی باز می گردد. آیا این احتمال وجود دارد که سنت و سنت گرایان تصویری وارونه از عملکرد کاووس ارائه کرده باشند؟ به تصور نگارندگان، در متن حماسه نشانه هایی از وارونه نمایی و قلب واقعیت درباره این اسطوره دیده می شود. سه عملکرد اصلی کی کاووس که باعث شده است نیروهای سنت گرای حماسه، او را به بی خردی منسوب کنند عبارتند از:1- جنگ مازندران،2- برون همسری (ازدواج با سودابه و مادر سیاوش)، 3- پرواز به آسمان. در هر یک از این سه کنش، میل به خرد گرایی و تجدد از دل اسطوره و حماسه، یعنی متنی که تحت کنترل سنت بوده، قابل تشخیص است. بازخوانی و یا به تعبیری وارونه خوانی بخش هایی از شاهنامه _که احتمال دگرگونی واقعیت در آن بیشتر است_ به خوانشی تازه از شاهنامه و فرهنگ ایرانی منجر خواهد شد. خوانشی که مخاطب را از قید و بندهای متن خارج می سازد و واقعیتی متفاوت پیش روی او می گذارد.

از آغاز پیدایش سینما به عنوان ابزاری جدید و تاثیرگذار در بیان احساسات، عواطف، اندیشه و طرز تلقی انسان معاصر، مساله اقتباس از داستان های نویسندگان جدید و قدیم، مشهور و غیر مشهور، دستمایه ساخت فیلم های سینمایی قرار گرفته است. این نوع استفاده از ادبیات در سینما، علاوه بر ایجاد زمینه داستانی برای ساخت فیلم های سینمایی، امکان معرفی ادبیات و فرهنگ هر کشور را به سایر ملل فراهم ساخته است. در این راستا، در بررسی ادبیات فارسی در دوره های مختلف، نمونه های بسیاری می توان یافت که با داشتن وجوه فراوان نمایشی، قابلیت اقتباس برای ساخت فیلم سینمایی را داشته باشند. در این گفتار سعی بر آن است با بررسی محتوا و ساختار یکی از این آثار، یعنی تاریخ بیهقی، وجوه نمایشی آن از برخی زوایا نشان داده شود. بنابراین به برخی از ویژگی های برجسته این اثر، مانند نمود داستانی و روایت گونه، ماجراهای تصویری، شخصیت پردازی نمایشی و همچنین بخش های متمایز اما پیوسته متن اشاره می شود که قابلیت تبدیل آن را به یک فیلم نامه سه پرده ای ایجاب می کند. علاوه بر آن، به محتوای غنی و اخلاقی اثر همراه و همخوان با فضا و تصاویر ارائه شده در متن، به عنوان زمینه مناسبی برای اقتباس فیلمنامه ای سینمایی و ساخت فیلمی ارزشمند توجه می شود.

واژگان هر ترکیب باید قرینه ها و تناسب های خاصی برای هم نشینی داشته باشند تا توسط شبکه های خیال به یکدیگر متصل شوند؛ به همین دلیل، با وجود دیرینگی ارتباط برخی واژه ها در زبان و ادبیات فارسی، در مواردی این پیوند به شکل گیری ترکیبی منجر نشده یا اگر هم ترکیبی شکل گرفته است، قرن ها به طول انجامیده است. در این تحقیق تلاش شده است، با مروری بر ارتباط دو واژه موج و گوهر در شعر فارسی، روند تاریخی شکل گیری ترکیب موج گوهر مورد بررسی قرار گیرد؛ ترکیبی که تقریبا در 170 بیت از غزلیات بیدل به آن اشاره مستقیم شده است و بیدل پژوهان معاصر، به دلیل برداشت نارسا از آن، در تفسیر ابیات نیز دچار مشکل شده اند. لزوم مطالعه تاریخی پیدایش ترکیبات و تعبیرات، اهمیت و ضرورت این تحقیق را مشخص می کند و شیوه پژوهش، بر اساس پیگیری روند تاریخی ترکیب است. نتیجه این پژوهش، افزون بر به دست دادن مفهوم درستی از این تعبیر، اثبات ارتباط تاریخی در شکل گیری پاره ای ترکیبات و تعبیرات در ادب فارسی است.

نوع نگاه نویسندگان رمان جنگ دهه 60 به پدیده جنگ و همچنین درونمایه این رمان ها، حاکی از وجود سه دیدگاه و گرایش موافق، مخالف و بی طرف یا «نگاه سوم» نسبت به جنگ است که در ادبیات داستانی و به ویژه رمان این دهه نمود یافته است.نویسندگان موافق جنگ، عمدتا نویسندگان جوان و تازه کاری هستند که پس از انقلاب، به نویسندگی گرایش بیشتری یافته اند. هدف اصلی این نویسندگان و داستان های آن ها، ستایش پایداری و دفاع از میهن، تهییج و تقویت روحیه سلحشوری و انجام رسالت عقیدتی و دفاع از ارزش های انقلابی و اسلامی در خصوص جنگ است. از جمله این آثار می توان به رمان «نخل های بی سر» از قاسمعلی فراست اشاره کرد.نویسندگان مخالف جنگ، عمدتا از نویسندگان کهنه کارتر و با تجربه ای هستند که کار نویسندگی را از سال های پیش از انقلاب آغاز کرده اند. این گروه از نویسندگان، به جنگ نگاه ارزشی ندارند و معمولا وارد جبهه نمی شوند و بیشتر به جنگ شهرها، مهاجرت و تبعات منفی آن در زندگی فردی و اجتماعی مردم می پردازند. از جمله این آثار می توان به رمان «زمستان 62» از اسماعیل فصیح اشاره کرد.نویسندگان بی طرف یا «نگاه سوم»، دسته کوچکتری از نویسندگان دهه 60 را تشکیل می دهند که در پاره ای از آثار خود، به موضوع جنگ پرداخته اند و در واقع به دور از انکار یا جانب داری، تنها به گزارش آن بسنده کرده اند. از جمله این آثار می توان به رمان «زمین سوخته» از احمد محمود اشاره کرد. از جمله ویژگی های رمان های جنگ دهه 60 می توان به مواردی چون حادثه محور بودن داستان، تاثیرپذیری شخصیت ها از فرهنگ عاشورایی، عدم پرداخت هنری و گزارش گونه بودن حوادث، کمبود کشمکش و هول و ولا، وجود الگوهای تکراری، وجود ردپای آشفتگی های ناشی از انقلاب و...اشاره کرد.

سفرنامه ها با هر قصد و نیتی که نوشته می شوند، امکانی بالقوه برای ایجاد تفاهم فرهنگی بین ملت ها به شمار می روند. در این متن ها، به صورت آشکار و پنهان دو فرهنگ رو در روی هم قرار می گیرند و در فرایند ارتباطی «من» فردی و جمعی یک فرهنگ، خود را در آیینه «دیگران» (Others) باز می شناسند و به طور پیوسته به «هویت» خود شکل می دهند. می دانیم هویت ایرانی در دوران بسیار کهن خود مدام در معرض دگردیسی و پوست انداختن بوده و در تصادم با فرهنگ های مختلف دچار تغییراتی می شده است. بعد از ورود اسلام و در مدت تقریبا دو سده و اندی، هویت ایرانی و اسلامی به چنان تلائم و همبستگی درخشانی دست یافت که توانست تمدنی ارزشمند به ظهور برساند. اما متعاقب حمله مغول، این تمدن از توش و توان افتاد و تا زمانی که با تمدن نوپای غربی مواجه نشده بود، از خواب دیرپای خود بدر نیامد. برخورد قهرآمیز جامعه ایرانی با روسیه تزاری هویت و تمدن ایرانی را دوباره به چالش کشید و ترک های هویتی را در شخصیت نخبگان و کمی بعدتر در آحاد مردم به وجود آورد. برای فائق آمدن بر این بحران، شناخت «دیگری» اهمیت به سزایی یافت و باب مراودات ایرانیان با اروپائیان را باز کرد. سفر و تجربه مستقیم این فرهنگ نوظهور، مسافرانی از طبقات گوناگون را به آن دیار کشاند و ثبت دیده ها، شنیده ها و خوانده ها متون فراوانی را تحت عنوان «سفرنامه» به وجود آورد. در خلال این متن ها شاهد بازتعریف هویت ایرانی هستیم؛ به گونه ای که سعی می شود امتیازات فرهنگ اسلامی و ایرانی تا حد امکان از آسیب ها محفوظ بمانند و در مقابل از امتیازات فرهنگ جدید اروپایی نیز بهره کافی برده شود. به نظر می رسد سفرنامه ها در بازتعریف و بازسازی هویت جدید ایرانی در حوزه هویت فکری، فرهنگی و اجتماعی و زبانی و ادبی نقش به سزایی داشته اند و آغازگر بسیاری از مباحث و مقولات مدرن در ایران هستند.

تادیب النسوان رساله ای درباره تربیت زنان است که تاکنون نویسنده آن شناخته نشده است. موضوع اصلی این پژوهش، شناسایی نویسنده اصلی اثر، مقلدان او و چگونگی تولید تحریرهای دیگری از این رساله است. در این مقاله کوشیده ایم با مقایسه هفت نسخه خطی با موضوعی مشابه و عنوان هایی متفاوت، این پژوهش را انجام دهیم. موضوع پژوهش در بخش ادبیات تعلیمی، شاخه حکمت عملی و زیر شاخه تدبیر منزل قرار می گیرد.