نشریه تاریخ ادبیات
سال سوم شماره 3 (پاییز 1390)

شعر فارسی، بی گمان گذشته ای درخشان و غرور انگیز دارد. اگر ادبیات ایران در تاریخ گذشته خود، تنها سخن سرایانی همچون فردوسی، نظامی، خیام، مولوی، سعدی و حافظ را در دامن خود پرورده بود، به شایستگی قابلیت ارج گذاری داشت. اما این در حالی است که افتخارات شعر گذشته ایران، تنها به همین قله های بلند محدود نمی شود. فریاد بلند نیما، آنقدر موثر بود که پرده های گوش برخی از همان شاعران سنت گرا را لرزاند و اندکی از جزمیت های آنها را در هم شکست. بنابراین شاعرانی همچون: پرویز ناتل خانلری، محمدحسین شهریار، مهرداد اوستا، حسین منزوی و... با تاثیر پذیری از جریانهای نوگرای شعر معاصر، هر کس به اندازه ای در قالبهای شعر فارسی نوآوری کردند و فضاهای تازه ای تجربه شد. ازین رو در این مقال، به تطبیق و بررسی شعر سنتی پس از انقلاب اسلامی با شعر کلاسیک، از حیث ساختار پرداخته شده است.

هزارویک شب با نثری آمیخته به نظم، اثری روایی در حوزه ادبیات داستانی است. با وجود آن که بار عمده روایت گری در این اثر برعهده نثر است، تلفیق نظم و نثر در ساختار روایی این اثر، به نقش و جایگاه شعر در حکایت های این مجموعه اهمیتی ویژه می بخشد. تامل در کارکردهای لفظی و معنوی شعر در روایت منثور هزارویک شب، راهگشای فهم ساختار کلی روایت و شیوه های روایت گری در این اثر و آثار مشابه آن است. برخلاف تصور عموم که شعر را - همانند مضمون سرگرم کننده حکایات هزارویک شب- اسباب تفنن و فراغت خاطر می پندارند و به سبب نقش عمده اش در توصیف، آن را قابل حذف می دانند؛ در حکایت های این مجموعه، شعر نه تنها از عهده توصیف بر می آید و با تزیین عبارت و لفظ، روایت را دلپذیر می سازد، بلکه در پیوندی منسجم با نثر خط سیر روایی حکایت را تحرک می-بخشد و با استفاده از شگردهایی مانند: فضاسازی، گره گشایی و ایجاد تغییر در روند ماجرا، حوادث داستانی را به پیش می برد. نگارندگان در این مقاله، در پی بررسی کارکردهای لفظی و معنوی شعر در هزارویک شب، با دقت در کیفیت ارتباط شعر و نثر در روایت و نقش شعر در شکل گیری حکایت های این مجموعه، به بررسی کاربرد و جایگاه شعر در سیر روایی حکایات پرداخته اند. یافته های پژوهش نشان می دهد که شعر در 41 درصد از حکایت های هزار و یک شب، نقشی فعال دارد و حوادث داستانی را به پیش می برد و در 59 درصد از حکایت ها، در خط سیر روایی داستان نقشی ندارد و صرفا جهت آرایش و زینت کلام به کار رفته است.

فن وصف، یکی از مهمترین اغراض شعری است که به عنصر خیال وابسته است. موضوع وصف آنگاه که وصف طبیعت باشد، ترسیم تابلویی از زیبایی هاست .منوچهری دامغانی (متوفی 432 ه .ق) و صنوبری(متوفی 334ه. ق) بی شک ازبزرگترین شاعران طبیعت گرا در ادب پارسی و تازی هستند. اهمیت وصف طبیعت در دیوان صنوبری اندازه ایست که برخی از منتقدان او رانخستین شاعر طبیعت در ادبیات عرب دانسته اند. منوچهری نیز همین جایگاه را در ادبیات فارسی دارد. این مقاله (بررسی تطبیقی توصیف طبیعت در دیوان منوچهری دامغانی و صنوبری) به بررسی و تحلیل و تطبیق توصیف هایی که این دو شاعر از جلوه های مختلف طبیعت در اشعارشان به نمایش گذاشته اند، می پردازد. محقق با تحلیل و مقارنه توصیف های مشابه و ارائه شواهدی، امکان مقارنه و تطبیق دو شاعر را در توصیف طبیعت فراهم آورده است. دو شاعر در تصویرها و تشبیه هایی که از وصف طبیعت بیان کرده اند، شباهت های فراوانی دارند که این شباهتهادر بعضی از موضوعات چون: وصف گلها، پرندگان، و برف بیشترست و در برخی از عناصر شباهتها اندک است. منوچهری دامغانی در توصیف طبیعت، از صنوبری که از سرآمدان مکتب تشبیه در عصر عباسی است، تاثر بسیاری پذیرفته، با این وجود در دیوانش نامی از این شاعر نبرده است.

قصاید فارسی حاوی طرز تفکر، معیشت و رفتارهای شاعران است. و از سوی دیگر، محل انعکاس سلیقه ها و پسندها و کنشهای حاکمان گذشته محسوب می شود. سیر قصاید فارسی ازعصر سامانی تاقرن ششم، از منظرهای گوناگون قابل بررسی است. اما یکی از موضوعات قابل تحقیق پیرامون قصاید این دوره تاریخی، بررسی چالشهایی است که شاعران با نهادهای حکومتی داشته اند. از سویی شاعران این دوره به حمایت های مالی حاکمان نیازمند بودند، از سوی دیگر، حاکمان به قابلیتهای هنری شعرا محتاج. تا آوازه سلطه و قدرت خود را به گوش دیگران برسانند. در این تعامل دو طرفه، گاهی با شاعرانی مواجه می شویم که آزادگی و حق طلبی خود را فدای نام و نان نکرده اند، ولی اکثریت شاعران قصیده پرداز کهن، با مراکز قدرت به نوعی توافق رسیده بودند و در قالب ان، در حد بلندگوهای تبلیغاتی برای صاحبان قدرت ایفای نقش می کردند. این تحقیق درصدد است، چالش های شعر کهن رااز منظرهای گوناگون اجتماعی، اخلاقی و سیاسی بررسی نماید. بنابراین، یکی از مهمترین مقاطع تاریخی از نظر اوج قصیده پردازی، یعنی از عصر سامانی تا قرن ششم را مورد پژوهش قرار داده است.

هفت پیکر نظامی، یکی از متون جذاب ادبیات کلاسیک فارسی است. این اثر، از عناصر داستانی و نمایشی فراوانی بر خوردار است که یکی از آنها شخصیت پردازی جذاب آن است. در این متن، شخصیت پردازی به شیوه ای نمایشی و نزدیک به بسیاری از رمان های امروزی است، چرا که در آن علاوه بر اشاره مستقیم به ویژگی های ظاهری شخصیت ها و گفتار و رفتار شان، ابعاد مختلف شخصیتی آنها با ارتباطی منطقی و حساب شده، برای مخاطبان به نمایش گذاشته شده است و مانند بسیاری از آثار نمایشی بزرگ، شخصیت های قابل درک، باورپذیر و قابل تجسم برای مخاطب ترسیم می شود. در این اثر، شاعر می کوشد شخصیت ها، خودشان با نشان دادن اعمال و رفتار مختلف و درکشاکش ارتباطشان با دیگر شخصیت ها و موضع گیری هایشان در مسائل و موضوعات مختلف، خود را به مخاطب معرفی کنند و نظامی با این روش، موفق به خلق شخصیت های نمایشی در این اثر می شود.

از جمله عرصه های تعامل علم و ادبیات شعر تعلیمی است. در واقع، یکی از خدمتهای بزرگ ادبیات به علم، حفظ و نگهداری آن از طریق منظومه های تعلیمی در طول قرنهای متمادی است. دیگر آنکه استفاده از شعر تعلیمی، از بهترین روش های یادگیری محسوب می شود. با این وجود، این نوع شعر، که یکی از انواع چهارگانه شعر در جهان به شمار می آید، آنطور که باید مورد بررسی و پژوهش قرار نگرفته است. از این رو، مقاله حاضر می کوشد با تکیه بر دو ادبیات غنی فارسی و عربی، ابعاد مختلف شعر تعلیمی و نقش و جایگاه آن را در تعلیم و تعلم را مورد بررسی قرار دهد .

شعر آیینی فارسی در مسیر طولانی خود، شاعران توانایی را به خود دیده است. یکی از آنان حسن کاشی، از شاعران شیعه قرن هفتم و هشتم هجری است. وی به غیر از مدح و منقبت خاندان رسول اکرم (ص)، بویژه امیر مومنان، حضرت علی(ع) شعری نسروده؛ از این رو، وی را شاعر امیرالمومنین می نامیم. اشعار وی از منظر محتوا و مضامین، ترکیبات زبانی و سهولت بیان، دارای اهمیت ویژه ای است. با توجه به غلبه شاعران اهل تسنن در قرن هفتم و هشتم، و نیز نقش حسن کاشی در گسترش تشیع در ایران، بررسی اشعار وی شایسته و بایسته می نماید. هدف این مقاله بررسی شیوه شاعری و مضامین شیعی در اشعار حسن کاشی است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که با وجود تنگناها و سخت گیری ها، شعر شیعی در قرون هفتم و هشتم، مانند قرن چهارم، پنجم و ششم، پویا بوده و حسن کاشی با بهره گیری از اندیشه شیعی، در وصف حضرت علی(ع) و پرداختن به مضامین شیعی در حیطه مضمون سازی، صور خیال و حیطه زبانی، شاعری توانا بوده و اشعارش منحصر به فرد است.

اصول و مفاهیم مرتبط با آئین فتوت، یکی از مضامین آثار سعدی است. با عنایت به اینکه سعدی، خود انسانگراست و بر احوال آدمی و اجتماع توجه دارد، طبعا با عوالم فتیان که چنین گرایشاتی دارد، تناسب فکری داشته است. در این مقاله، با توجه به وقایع زندگی سعدی و روزگار او، زمینه هایی که این شاعر را به طور عملی و نظری با آیین جوانمردان مرتبط می کند، بررسی شده است. در ابتدا به وضعیت فتوت در روزگار سعدی و میزان گسترش آن در روزگار وی اشاره شده است. سپس به مجاری ای که سعدی را می توانست به فتوت ملحق کند، اشاره شده است. فتوت در روزگار سعدی، در اوج گسترش خود بوده است. خلیفه صاحب نفوذی همچون الناصرلدین الله از آن پشتیبانی می کرد و خود عملا وارد آن شده بود. بنا بر امر او، در بخش های وسیعی از دنیای اسلام آن روز فتوت رسمیت یافت و گسترش کم نظیری پیدا کرد. سعدی مسافر، از راه گذر به سرزمین هایی که فتوت در آنها رایج شده بود و نیز از طریق تعالیم مدرسه و خانقاه، بویژه به واسطه شیخ شهابالدین سهروردی به دنیای فتیان راه یافته و در نهایت در حلقه آنها در آمده است.

دوره قاجاریه یکی از پر نشیب و فرازترین دوره های تاریخ زبان و ادبیات فارسی است. این امر مدلول عوامل متعددی است که مهمترین آنها تحول چشمگیر در زبان فارسی (نوشتاری) به علت ارتباطات سیاسی، علمی، فرهنگی، نظامی و... با غرب است. تاسیس دارالفنون، نهضت بزرگ ترجمه، نگارش سفرنامه های افراد زیادی از فرنگ رفتگان، رواج روزنامه ها، رشد سطح آگاهی مردم، ظهور انقلاب مشروطه و...، در تغییر چهره زبان فارسی(اعم از واژگان، نثر و...) موثر بوده است. بیشترین تاثیرپذیری زبان فارسی از نظر واژگان نظامی(از زبانهای اروپایی) در این دوره، از زبان فرانسه بوده است و زبانهای انگلیسی و روسی در مرتبه بعدی قرار دارد؛ اما بیشترین تاثیرپذیری واژگان نظامی از زبان های شرقی در این دوره، از زبان های عربی و ترکی بوده است که ریشه های تاریخی، سیاسی، فرهنگی و دینی دارد. در اواخر دوره قاجاریه، برخی از فرماندهان نظامی متوجه ورود بی حد و حصر واژگان بیگانه نظامی در زبان فارسی شدند و از سال های 1300 ه.ش. به بعد درصدد برطرف کردن این نقص برآمدند و در نهایت، این احساس تعهد در زمینه پاسداشت مقام و منزلت زبان فارسی، به پیدایش فرهنگستان ایران انجامید.

از آنجا که سخنان شطح آمیز عرفا، شایبه کفر و زندقه را درباره گوینده خود بر می انگیزاند، پیوسته از سوی عارفان بزرگ مورد بحث قرار گرفته و برای آن دلایل و خاستگاه هایی ذکر شده است. از جمله بزرگانی که برای پاکیزه نگاه داشتن طریقه عرفانی خود بسیار کوشیده و در توجیه و تبیین سخنان وحدت وجودی دیگر عارفان، بسیار همت گمارده، مولانا جلال الدین بلخی است. با آنکه او به مباحث و سخنان صوفیانی چون حلاج و بایزید، که از آن بوی وحدت وجود به مشام جان می رسد، اعتقاد دارد و به ایشان ارادت می ورزد، به مرتبه و مقام راهبری خود نیز به خوبی آگاه است و این موجب می شودکه تا حد امکان از بی محابا سخن راندن در میان هرجمع، بپرهیزد و پیوسته حدود درک مخاطب خود را در نظر داشته باشد. پرهیز مولانا از شطاحی موجب شده است تا با ظرافت و باریک اندیشی، شیوه ای ابداع کند که ما نام «شطح تمثیلی» بر آن نهاده ایم. به نظر می رسد او،آگاهانه این روش جدید و طرز خاص را برگزیده است تا هم از خرده گیری منکران در امان باشد و هم «درد اشتیاق»خود را شرح کند. این مقاله، به بررسی دیدگاه مولانا درباره شطاحی و شطاحان و نیز شیوه خاص او در شطاحی می پردازد و در پایان، ویژگی های این طرز بیان را بر می شمارد.