نشریه تاریخ ادبیات
سال دوم شماره 4 (زمستان 1389)

در این پژوهش به بررسی کتاب جوامع احکام النجوم اثر ابوالحسن علی ابن زید بیهقی پرداخته شده است. کتاب جوامع احکام النجوم یکی از کتاب های مهم قرن ششم در زمینه علم احکام نجوم است که از جهات مختلفی دارای اهمیت است. در این کتاب بسیاری از مشاغل و حرف و پیشه های عصر مولف بیان شده است و گونه ای جامعه شناسی ایران در قرن ششم به حساب می آید؛ زیرا بسیاری از اعتقادات گذشتگان درباره احکام نجومی در این کتاب وجود دارد. ارزش دیگر این کتاب به جهت ذکر نام بسیاری از منجمان و کتاب های نجومی است. از دیدگاه ادبی هم کتاب جوامع احکام النجوم یکی از متون ارزشمندی است که بسیاری از ویژگی های سبکی نثر قرن پنجم و ششم را در خود دارد. نثر کتاب به خاطر موضوع آن، ساده و غیر منشیانه است اما کلمات اصیل فارسی و برخی کلمات دشوار عربی در آن وجود دارد.

تحولات سیاسی و اجتماعی، همواره موجب تغییر زندگی مردم و در نتیجه تغییر تفکر، نحوه برداشت و دید آنان می گردد. این تغییرات در دوره های مختلف، در آثار شاعران در سه بعد زبانی، تصویری و مضمونی تجسم پیدا می کند. این نکته به عنوان یک مطالعه موردی در شعر دوره صفویه بسیار محسوس است. شاه اسماعیل صفوی، موسس سلسه صفویه، در آغازین سال های سده دهم، حکومتی مرکزی و یکپارچه را در ایران بنیان گذاشت؛ اولین اقدام این پادشاه جوان، اعلام رسمیت مذهب تشیع بود. این تغییر مبانی ایدئولوژیکی بدان دلیل که با درونی ترین بخش زندگی مردم جامعه یعنی اعتقادات آنان بستگی داشت، باعث ایجاد تغییر و تحولات بزرگی در سطح جامعه گردید؛ در نتیجه ادبیات و از جمله شعر نیز از تاثیرات مستقیم آن برکنار نماند. وجود این شرایط ویژه سیاسی و اجتماعی در سده دهم و محدودیت آشکار شعر فارسی از لحاظ مضمونی به نسبت پیش از خود، باعث ضرورت توجه ویژه به مسائل شعر و ادب در این سده گردید. مقاله حاضر می کوشد زمینه های سیاسی و اجتماعی را در سده دهم، بر اساس منابع معتبر تاریخی، مورد بررسی و تحلیل دقیق قرار دهد. سپس به محورهای مضنونی بپردازد که اشعار پنج شاعر برجسته اسن قرن یعنی بابا فغانی شیرازی، عرفی شیرازی، نظیری نیشابوری، نوید بیگ شیرازی و محتشم کاشانی، از آنها تاثیر پذیرفته اند.

تذکره خلاصه الاشعار (تالیف 975-1016) از تذکره های ارزشمند ادبیات فارسی و حاصل کوشش های چهل ساله تقی الدین کاشانی ملقب به «میرتذکره» است. این اثر نمایانگر سیر تحول و تطور شعر فترسی از قرن چهارم تا روزگار مولف (اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم) می باشد. نظر به اهمیت و ضرورت احیای تذکره خلاصه الاشعار به نحوه بازیابی کامل ترین صورت از این تذکره اشاره کردیم و از آنجا که اولین کار در احیای این اثر معرفی تفصیلی دستنویس های موجود از آن و بیان ارزش و اهمیت هر یک از آنها است، در دو بخش به معرفی دستنویس های این اثر پرداختیم که به صورت پراکنده در داخل و خارج از ایران معرفی شده اند و نتیجه آنکه متوجه شدیم دستنویس های موجود در ایران (شامل 22 دستنویس) اغلب مطالب تذکره را، جز رکن دوم و چهارم دارد. چنین برمی آید که کاملترین صورت تذکره در خارج از ایران، باید نسخه بلاند (لیندزیانا) باشد با این توضیح که این دستنویس فاقد رکن چهارم است. البته آگاهی ما از نسخه های خطی موجود در خارج از ایران (شامل 14 دستنویس) با توجه به آنچه در فهرست نسخه های خطی مربوط نوشته شده، به دست آمده است؛ بدیهی است بررسی جامع این نسخه ها ممکن است به یافتن رکن چهارم نیز بینجامد که در آن صورت می توان با تصحیح آن، انتظار فراهم آمدن این تذکره ارزشمند را داشت.

قیصر امین پور (1338-1386) یکی از بزرگترن و تاثیرگذارترین شاعران دوران انقلاب اسلامی ایران است. بررسی سبک شعر او با تکیه بر نوآوری های بلاغی، موضوع مقاله حاضر است. شعرهای وی از جنبه بلاغی ارزش فراوانی دارد و بر ظرفیت ها و توانمندی زبان فارسی افزوده است. سه عنصر مهم بلاغی و سبکی در شعر امین پور عبارتند از: ای هام، متناقض نمایی و ایجاز. ای هام در شعر او انواع گوناگونی دارد که در این مقاله بررسی شده است. بسیاری از ای هام های او جدید است. متناقض نمایی نیز از نظر بسامد و انواع در شعر وی تحلیل شده است. ایجاز در شعر امین پور عواملی دارد از جمله: ای هام، نمادپردازی، شعرهای طرح وار و روایی کوتاه، بهره گیری از قالب های رباعی و دوبیتی و کم کردن ابیات غزل. امین پور توانسته است ویژگی های سبکی و بلاغی شعر کلاسیک و شعر نیمایی را هم در شعر نوی خود تلفیق کند و هم در شعرهایش در قالب های کلاسیک. یکی از عواملی که در نهایت، باعث برجستگی سبکی اوست، نوآوری در عناصر بلاغی مذکور و درک انتظار مخاطبان امروز از شعر است.

انقلاب مشروطه یکی از مهم ترین رخدادهای سیاسی تاریخ معاصر ایران است که با ظهور آن، ایران دستخوش تحولاتی عظیم در زمینه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شد. یکی از ثمرات ماندگار این انقلاب تاسیس مجلس و قانون مداری در امور کشورداری بود. ملک الشعرای بهار، از شاعران برجسته این عهد، علاوه بر شاعری، در حوزه سیاست نیز حضوری موثر داشت. او شش پادشاه قاجار و پهلوی را درک کرد، پنج دوره به مجلس راه یافت، روزنامه های متعددی در جهت بیداری مردم چاپ کرد و در میان احزاب سیاسی نیز چهره ای شاخص بود؛ از این رو شعر او، یکی از مهم ترین منابع تحقیق در جامعه سیاسی عهد مشروطه است. در این جستار کوشش شده ابعاد و وقایع مختلف پنج دوره مجلس در شعر او بازنمایی شود. در این راستا از نظریه های گردش نخبگان و انقلاب و دیکتاتوری برای درک وقایع آن روزگار پر آشوب بهره گرفته شده است.

آیا این موضوع می تواند در عرصه ادبیات مصداق داشته باشد که برخی از شاعران فاضل و کامل، به علت درخشش تعدادی از شاعران هم عصر خود بنا به شاخصیت در نوع نگاه و پردازش کلام با بیانی هنجارگون یا هنجارگریزی ویژه، در پس پرده ابهام مانده باشند و این مساله زمینه پژوهش را به روی دیگران بسته باشد؟ البته این مساله شاید صرفا به درخشش گروهی مربوط نبوده نباشد، بلکه دشواری های مربوط به یافت و خوانش نسخه خطی، افتادگی ها و اختلاف نسخه ها نیز زمینه گمنامی دانشمندانی صاحب نام بوده است. ضیاءالدین خجندی با اینکه به قول ذبیح الله صفا در طراز استادان اواخر قرن ششم بود و کلام استوار وی از مهارت او در شعر حکایت دارد، همچنان از نامرادی های روزگار، ناشناخته مانده است. شاعری که در قالب های گوناگون ترکیب بند، قطعه، رباعی، غزل و خصوصا قصیده، با استواری کلام طبع آزمایی کرده است و شعرش از محتواهایی چون مدح، رثا، هجو، لغز، عشق، طبیعت و... سرشار است و همچنین تاریخ جلوس و عزل و مرگ بزرگانی را بیان کرده، که در تاریخ از آنها نشانی مبهم و ناقص برجای مانده، چگونه اینگونه ناشناخته مانده است؟ نگارندگان در این مختصر، بعد از بررسی دقیق دیوان هفت هزار بیتی او، به افقی روشن از زندگی اجتماعی، علمی و دینی و همچنین نوع نگرشش در سرایش شعر رسیده اند که تا کنون در عرصه ادبیات پوشیده مانده است. در این مقاله مطالبی فشرده و منطقی از زندگی، تاریخ و دانش شاعر بررسی شده است.

دشواری بیان و زبان در شعر خاقانی، علاوه بر تاثرپذیری از عامل های درونی، همانند همه پدیده ها، در حوزه تاثیر عامل های متعدد بیرونی نیز قرار دارد. یکی از عامل هایی که آفرینش های ادبی را همواره در شعاع تاثیر تکامل بخش خود قرار می دهد، رقابت است. از طریقه مقایسه سبک و سلوک خود با دیگران، می توان علاوه بر رفع معایب، تصویرها و ترکیب ها و صور خیال را نیز برای برتری بر رقیب به اوج تکامل رسانید. تاثیر تنفر از عوامل محیطی نیز –که از موثرهای بیرونی است- بازتاب خود را به صورت بی اعتناعی به فکر و فرهنگ حاکم بر جامعه و استغراق در افکار فردی و دیگر گونه و فراتر از فهم جامعه، نشان می دهد. تاثیر سفر، در آن جا است که شاعر را با دنیاها و اندیشه ها و تجربیات جدیدی مواجه می کند و بر گستره جهان بینی و دامنه تخیلات و تصویر پردازی های او می افزاید.

شعر معاصر ایران، در عرصه شکل، محتوا و شگردهای ادبی از سه آبشخور غنی برخوردار بوده است. این شعر، گنجینه پربار دوره کلاسیک فارسی را پشت سر داشته و به خوبی از عظمت و ژرفای اندیشه آن بهره برده است. همچنین به دلیل امکانات و ابزارهایی که جهان به هم پیوسته معاصر در اختیار بشر نهاده، از تجربیات ادبی سایر ملل، به ویژه فرهنگ اروپایی بی نصیب نمانده است. نیز به دلیل فاصله گرفتن از عوالم تجریدی و پایبندی به اصل عینیت گرایی، از جهان پیرامون به طور کامل تغذیه نموده است. یکی از دلایل قوت شعر معاصر ایران، برقراری ارتباط سازنده با «گذشته فرهنگی» و بازآفرینی روایت های کهن ادب گذشته است؛ به گونه ای که این روایت ها از بطن تاریخ و سنت ادبی، اخذ و در فرایندی خلاقانه، برای ارائه تصویری هنری از انسان و جهان ایرانی معاصر به ظرفی تبدیل شده اند. این رخداد ادبی، بر اساس نظریه «منطق مکالمه» میخائیل باختین و «بینامتنیت» ژولیا کریستوا قابل تحلیل است. آثاری که با این رویکرد در شعر معاصر آفریده شده اند، آشکارا خود را از حوزه «تقلید» متمایز می نمایند چنانکه در ادبیات گذشته ما نیز مرسوم بوده است. در این مقاله با اتکا به نظریه های ادبی جدید، بوطیقای بازآفرینی روایت های گذشته نشان داده شده است و برای نمونه، بازآفرینی خلاقانه دو شعر «ققنوس» نیما که از روایتی اسطوره ای اخذ شده و «کتیبه» اخوان ثالث که از روایت های ادبیات عامیانه یا اهل تصوف اقتباس شده است، بر مبنای نظریه های مذکور تحلیل شده اند.

در این مقاله بر آنیم که با تحلیل بخش کوتاهی از رمان جای خالی سلوچ بر مبنای نظریه تخیل شناسانه ژیلبر دوران، مفهوم زمان را از طریق حوزه عمل نمادها در این رمان بررسی کنیم. نمودهای اضطراب و ترس شخصیت های داستانی و نویسنده، سابقه این نمادها با استفاده از تمثیلی معروف در ادب کلاسیک ایران و شیوه قرار گرفتن این تمثیل در ساختار رمان نیز بررسی می شود. این خوانش نشان می دهد اگرچه رمان پیش رو، رمانی واقع گرایانه است اما خوانش تخیل شناسانه در درک ساختار، شیوه معناسازی و گسترش معنایی متن، سودمند خواهد بود.

عامی شروی از عارفان صاحب کرامت و فضیلت در قرن نهم هجری بوده و از او تنها یک اثر به نام «مصباح الارواح» به دست ما رسیده است، اما از کثرت نسخه های این اثر و گستردگی جغرافیایی کتابخانه هایی که حاوی این نسخه هستند، می توان دریافت که کتابش نزد اهل علم و کتابت، شهرت و مقبولیتی داشته است. در کتب تذکره، اطلاعات چندانی درباره او نمی یابیم و خود نیز چندان نشانی از حوادث تاریخی، اماکن یا اعلامی که به شناخت او یاری رساند، باقی نگذاشته است؛ تنها اشاره به واقعه ای که در سال 821 ه در بغداد و کنار مزار امام موسی کاظم (ع) بر نویسنده عارض گشته، محدوده زمانی و مکانی نویسنده را مکشوف می سازد. با توجه به حوادث و مصائبی که در سال های پایانی قرن هشتم و دهه های آغازی قرن نهم در عهد تیموری، بر فرقه نو ظهور حروفیه هموار شد، همچنین با امعان نظر در دو باب از ابواب 25 گانه مصباح الارواح عامی شروی –که مشحون از اندیشه های حروفیانه است- به روشنی می توان حدس زد که چرا این نویسنده دانشمند و فصیح، در کتمان مشخصات خود، تعمد ورزیده است. معرفی این چهره گمنام و بررسی اثر مغفول مانده او، همچنین می تواند تکمیل کننده برخی حلقه های مفقود شده، در فهم زمینه های پیدایش تفکر شیعی در ایران قرن نهم باشد.