مجله پژوهشهای میان رشته ای قرآن کریم
سال ششم شماره 2 (پیاپی 13، پاییز و زمستان 1394)

اوقات فراغت، بستر مناسبی برای رشد شخصیت و اعتلای وجود و زمینه ی همواری برای هدایت زندگی و تامین سلامتی است. این اوقات از ارکان مهم زندگی است که در قرآن نیز به آن توجه شده است و در تعالیم اسلامی، تفریح سالم و گردش در طبیعت در رابطه با آن ذکر شده است. ارزش و اهمیت این اوقات در زندگی و به خصوص سلامت انسان بسیار بالا و مهم است، به همین خاطر هدف از انجام این پژوهش که با روش اسنادی و با توجه به منابع مروری و کتابخانه ای انجام گرفته است، ارائه دانش کاربردی درباره گذران اوقات فراغت از نظر قرآن و دستورات ائمه معصومین (علیهم السلام) است که راهکارهای مختلفی چون بهره بردن مادی و معنوی از این اوقات، پرداختن به اموری چون ورزش، گشت و گذار، سیر و سیاحت در طبیعت و انجام امور مذهبی مانند بازدید از اماکن مذهبی و صله رحم و... را ارائه کرده اند. این راهکارها علاوه بر پر کردن مناسب این اوقات، می توانند موجب حفظ و ارتقای سلامتی افراد و جامعه گردند و برنامه ریزی صحیح اوقات فراغت مبتنی بر دین و علم، روشی موثر در هدایت این اوقات، جهت رسیدن به شادابی، معنویت و سلامتی جامعه و خانواده ها است.

انسان‏ها در زندگی خود، خواهان نتیجه مطلوب بوده و با سعی و تلاش درصدد رسیدن به آن هستند. ترس از نتیجه نامطلوب و شکست، روح انسان را می آزارد. امروزه ناکامی و نرسیدن به اهداف به یکی از اساسی‏ترین مشکلات روحی افراد جامعه تبدیل شده است. برخی از عوامل در زندگی، سبب می شود تلاش ها و رنج های انسان به نتایج مطلوب و دلخواه خود منتهی نشود. این پژوهش با بهره گیری از روش توصیفی‏ تحلیلی، عوامل به ثمر نرسیدن رنج و تلاش را بر اساس آموزه های قرآن، مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. آموزه های قرآن کریم، جدا بودن مسئولیت انسان را از سعی و تلاش او تاکید می‏کند و و عوامل و موانع درونی ابتر بودن تلاش را اراده نداشتن، بی‏تدبیری، تکبر، نفاق، اخلاص نداشتن، توکل و بی هدفی معرفی می‏کند. پژوهش حاضر درصدد است تا سهم تاثیر این عوامل را در سلامت روان بیان کند؛ زیرا یکی از مهم‏ترین ابعاد سلامت، سلامت روان است که یکی از زمینه های رشد فردی و اجتماعی انسان بوده و تحقق امر سلامت، منوط به عوامل و زمینه های مختلفی از جمله داشتن فکر و روان سالم می باشد، فردی که به دلایلی گرفتار اختلال فکری و اضطراب های روحی وروانی گشته، هرگز قادر به درک درستی از واقعیت های هستی و جامعه خود نبوده و امکان ترقی و رشد در مسیر تکامل جسمی و روحی نخواهد بود.

ابعاد وجودی انسان، متعدد است و شریف‏ترین آن‏ها، قلب یا دل او است؛ بنابراین وقتی خداوند می خواهد به او عنایت کند و انسان را مورد خطاب قرار دهد، با این بعد وجودی او ارتباط برقرار می‏کند؛ یعنی آن بعدی که انسان با آن می‏تواند با خدای متعال ارتباط برقرار کند، قلب است. قلب به عنوان یکی از ابزارهای مهم شناخت از جایگاه مهمی در سیستم آفرینش انسان برخوردار است به نحوی که موثرترین راه برای اثر بخشی هدایت، شمرده می‏شود. شناخت ویژگی های قلب و هدایت صحیح آن در جهت سلامت، از منظر قرآن و اهل بیت (ع)، لازمه تکامل آگاهی های هر فرد برای یافتن راه هدایت و بهبود سبک زندگی خود و سایرین است. عدم توجه به این ریشه، هر تلاشی برای اصلاح و هدایت را ابتر و ناقص می نماید. در این تحقیق که با روش تحلیلی توصیفی، با استناد به آیات و روایات و تحلیل‏های صاحب نظران قرآنی انجام شده این نتیجه حاصل شد که لازمه اصلاح سبک زندگی، اصلاح و سلامت قلب است. باید نقش قلب، حالات و خصوصیات آن، چگونگی حیات و موت قلب و دلایل آن را از دیدگاه قرآن و اهل بیت (ع) شناخت تا به الگوهای مناسبی برای سبک زندگی دست یافت.

انسان در سراسر زندگی در معرض تنش‏ها، ناکامی ها و استرس‏ها قرار دارد. فرد با اعتقاد به کل‏نگری و جامعیت دستورات الهی و توجه به رهنمودهای اسلامی از جمله ادای وظایف بندگی خدا، آموزش‏های هماهنگ با فطرت، توکل، ذکر، تمرین و آموزش روش‏های خودسازی، به خوبی می‏تواند با پیامدهای اضطراب و افسردگی مقابله کند. او همیشه با استرس‏های حاصل از تفاوت بین نیازها و ناتوانی خود در تامین نیازها و موانع و محدودیت‏های موجود در محیط جهت رفع آنها، مواجه است و در هر لحظه به واسطه خواسته ها و عدم امکان تامین آنها در تنش بوده است. بر این اساس، شناخت عوامل ایجاد اضطراب و افسردگی به عنوان عامل موثر بر سلامت اهمیت می یابد. این پژوهش با بهره‏گیری از روش پژوهش تحلیلی و استمداد از گزاره های قرآنی به شناخت درمانی اضطراب و افسردگی می-پردازد و سعی دارد برای تمام فاکتورهای تعریف شده در خطاهای شناختی موثر در بروز اضطراب و افسردگی، آموزه‏ای از قرآن برای شناخت و درمان ارائه دهد. برخی گزاره های قرآنی به مثابه نظری های روانشناختی در موازات شایع‏ترین خطاهای شناختی (اضطراب‏آور و افسرده‏ساز) قرار می‏گیرند و باور به آن در پیشگیری و درمان شایع‏ترین اختلالات روانی، موثر است.

سلامتی یک نعمت خدادادی است و حفظ این سلامتی مانند دیگر نعمت‏ها واجب است؛ بنابراین قرآن حیات یک انسان را برابر با حیات کل بشر می‏داند و این خود نشان از اهمیت سلامتی انسان‏ها دارد و تصدیق سخن مبارک امام علی علی هالسلام است که می-فرمایند: «دو نعمت مجهول است امنیت وآرامش، و آدمی وقتی به ارزش این دو پی خواهد برد که از آنها محروم باشد». از این رو ابوعلی سینا پزشک مسلمان و حاذق ایرانی که اکثر علم خود را مدیون توکل به طبیب اصلی دنیا یعنی خداوند متعال، و توسل به ائمه اطهار می‏داند، مهم‏ترین بخش حفظ‏الصحه را ورزش، خوردن،‏ آشامیدن و تدابیر خواب می‏داند. امروزه در طب نوین، افزایش روزافزون اختلالات خواب به یک مساله اساسی تبدیل شده است و این را می‏طلبد که نظر قرآن‏کریم را در این باره بدانیم. قرآن کتابی که نجات دهنده انسان و راهنمای او در همه زمان‏ها است. بعید به نظر می آید که قرآن کتاب تمام اعصار، به موضوع مهم خواب وبیداری اشاره نکرده باشد. این مقاله به روش تحلیلی توصیفی و با مرور بر منابع فیزیولوژی و کتب خواب، همچنین کتب تفسیری و روایی همانند تفسیر نمونه، صورت گرفته است. پس از بررسی دریافته شد که باتوجه به آیات دسته اول زمان اصلی خواب متناسب با ساعت بیولوژیک و ریتم اصلی بدن و در شب است. به طور اساسی خداوند متعال شب را برای استراحت و روز را برای کار و فعالیت قرار داده است؛ اما در آیات دسته دوم زمان خواب در شب و روز به طور دقیق مشخص می‏شود، محدوده شروع خواب بعد از نماز عشاء یا بامداد است که می‏توان گفت که اندکی بعد از نیمه شب شرعی است؛ اما محدوده انتهایی خواب، اذان صبح و یا طلوع فجر است که این را از آیه 11 سوره مریم می‏توان برداشت کرد. امید است که انسان‏ها به ویژه مسلمانان به آموزه های قرآنی بیش از پیش عمل کنند و آن را مورد توجه قرار دهند. در این بین نقش رسانه، مبلغان دینی و مروجان سلامت در نشر نکات اصلی و هدایتی قرآن‏کریم بیشتر احساس شده،که نیازمند بررسی بیشتر است.

آرامش گوهری نایاب است که یکی ازاصیل ترین نیازهای بشر می باشد و نقش بسیار مهمی در سعادت و سلامت روحی شخص و جامعه دارد. احساس آرامش از مهمترین ویژگی های انسان سالم به شمار می رود،زیرا در سایه آرامش است که می توان به رشد و کمال رسید. قرآن به عنوان کتاب هدایت بشر، بهترین نسخه برای به دست آوردن این مطلوب انسان می باشد. هدف از نگارش این مقاله (با توجه به اهمیت موضوع) اولا شناخت آرامش حقیقی و تصحیح بینش انسان نسبت به آن است وثانیا بررسی عوامل موثر در ایجاد و تثبیت آرامش در قلب آدمی با توجه به آموزه های قرآنی می باشد. در شناخت مفهوم حقیقی آرامش باید علاوه بر معنای لغوی به تفاوت مصداقی آن با آسایش توجه داشت. همچنین طبق آموزه های وحی آرامش حاصل توجه به دو جنبه نیازهای مادی و معنوی بشر است و باید توجه داشت که در مواقع تعارض بین این دو نیاز، به دلیل اصالت روح، ارجحیت با بعد معنوی انساناست. درقرآن تعابیر متفاوتی حاوی معنای آرامش هستند که به عنوان نمونه می توان از اطمینان، تثبیت فوءاد، ثبات، ربط قلب، سکن، سکینه یاد کرد و با بررسی این عبارات در آیات می توان دریافت که تنها منشاء و مبداء نازل کننده آرامش به قلب آدمی خداوند متعال است و این مطلوب بشر تنها در سایه ارتباط با او حاصل می شود. از منظر قرآن عوامل متفاوتی در ایجاد و ثبات آرامش موثرهستند که از آن دسته می توان به ایمان، ذکر، تصحیح بینش انسان نسبت به دنیا، توکل، شکرگذاری، تقوا و انجام مناسک عبادی اشاره کرد.