نشریه پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی
سال نوزدهم شماره 1 (پیاپی 36، بهار 1394)

در این مقاله، آموزش کتب مبانی جامعه شناسی از منظر معرفت شناسی علوم اجتماعی در ایران، در دوره 1377 تا پایان سال 1394 مورد مطالعه طولی(1) قرار گرفته است. این مقاله سعی دارد کتب جامعه شناسی را از منظر تاثیر شبکه های اجتماعی بر ساختارهای اجتماعی مورد تحلیل انتقادی قرار بدهد. به لحاظ نظری، از رویکرد ضرورت شیفت پارادایمی استفاده می شود چرا که این کتب کماکان به نیازهای رشته، پاسخ نمی دهند. به لحاظ روش شناسی نیز به این نکته اشاره می شود که به لحاظ تاریخی کتب مبانی جامعه شناسی پس از شکل گیری این علم، در چهار دوره متفاوت منتشر شده اند. بنابراین، تحلیل ما از این کتابها به عنوان واحد تحلیل نیز بر اساس این دوره ها استوار است. همچنین، نوعی تحلیل محتوای مضمونی و تحلیل روایی از کتابها ارائه خواهد شد. به عبارت دیگر، مضامین و شیوه روایی کتب مبانی به عنوان واحدهای مشاهده انتخاب شده اند. برخی نتایج نشان می دهند که با مقایسه تولیدات حوزه مبانی جامعه شناسی در طول 17 سال، می توان گفت که نوعی گسست معرفت شناسانه بین آموزش جامعه شناسی در ایران و کشورهای دیگر دیده می شود. این کتب قابل مقایسه با ضرورتهای اجتماعی در ایران نیستند. به نظر ما بخشی از این نقص معرفتی را باید در مبانی آموزش جامعه شناسی یعنی در کتب مبانی جامعه شناسی جستجو کرد. شاهد این ادعا بازتولید مطالب قدیمی است که هنوز در سال 1394 در کتب مبانی دیده می شود.

پژوهش و پرورش پژوهشگران زبده در جهان امروز اهمیت بسیاری دارد و هر ملتی که بتواند به نحو شایسته تری از نتایج تحقیق پژوهشگران خود بهره ببرد، در جایگاه علمی بالاتری قرار می گیرد. در این میان در رشته زبان وادبیات فارسی که بسیار گسترده است و به علوم دیگری نیز مرتبط می شود نیاز به تولیدات علمی و پرورش پژوهشگران بیشتر احساس می شود. از این رو، در دوره کارشناسی این رشته، درسی با عنوان مرجع شناسی و روش تحقیق در ادبیات گنجانده شده است. اما این درس مشکلاتی دارد که سبب شده است تا از میزان کارآمدی آن کاسته شود. در این تحقیق سعی کرده ایم تا این مشکلات، علل به وجود آمدن آن ها و راه های بهبودشان را شناسایی و مطرح کنیم. نتایج این تحقیق که به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از اطلاعات حاصل از پرسش نامه انجام شده است، نشان می دهد که این اشکالات به سرفصل، کتاب های موجود در بازار و همچنین شیوه ارائه آن ها مربوط می شود.

شورای برنامه ریزی آموزش عالی برای تغییر در برنامه های رشته زبان و ادبیات فارسی، مهارت هایی از قبیل فرهنگ نویسی را جزو برنامه های مصوب قرار داده و سرفصل ها و منابعی را برای آن ذکر کرده است. نویسندگان این گفتار ضمن پذیرفتن این ضرورت و تاکید بر لزوم آموزش چنین مهارتی، به نقد این سرفصل ها و منابع می پردازند و پس از توصیفی کلی از این فن و دانش های پیش نیاز آن، پیشنهادهایی را برای بهترشدن کیفیت آن ارائه می دهند. در این مقاله ضمن بررسی اجزاء مندرج در سرفصل مصوب «کارگاه فرهنگ نویسی» و بیان کاستی های آن، درس نامه ای مناسب تهیه شده و سپس تمرینات گروهی و کارگروهی ارائه شده است. همچنین براساس دو شیوه مرسوم فرهنگ نویسی در بخش فرهنگ نویسی فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی و نیز موسسه لغت نامه دهخدا، دو روش برای تمرین و به کارگیری آموخته های دانشجویان پیشنهاد شده است به این امید که سبب بهترشدن کیفیت آموزش زبان فارسی شود.

پژوهش حاضر به بررسی سه کتاب انگلیسی با اهداف ویژه از نظر فراوانی سطوح شناختی طبقه بندی اصلاح شده بلوم می پردازدکه در مقطع کارشناسی برای دانشجویان رشته های مهندسی، علوم انسانی و پزشکی در ایران تدریس می شود. بدین منظور، ابتدا بر اساس تعاریف، شش سطح شناختی در طبقه بندی اصلاح شده بلوم و برای افعال مربوط به هر یک از این شش سطح یک الگوی کدگذاری تهیه شد. سپس تمام فعل های موجود در تمرین های این کتاب ها بر اساس این الگو کدگذاری شدند. پس از آن، فراوانی و درصد کاربرد این سطوح در هر کتاب محاسبه و از طریق آزمون های یک متغیری و دو متغیری مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان می دهد که در هر سه کتاب تنها به مهارت های شناختی سطوح پایین تر توجه شد؛ در حالی که مهارت های شناختی سطوح بالاتر در این کتاب ها اصلا وجود ندارند. علاوه بر این، اگرچه سطح «درک کردن» پربسامدترین مهارت شناختی در هر سه کتاب است، توزیع افعال به کار رفته در تمرین های سه کتاب، الگوی نظام مندی از ارائه سه مهارت شناختی سطوح پایین تر را نشان نمی دهد.

با توجه به کاستی های رویکردهای سنتی در جست وجوی منابع پژوهش، ازجمله روشن نبودن سنجه های کیفیت و نیاز به مستندسازی پژوهش های حساس به معتبرترین آثار علمی، در سال های اخیر اهمیت اتخاذ رویکردی قابل دفاع افزایش یافته است. در این نوشتار با اتخاذ رویکردی سامان مند و کمی، پرارجاع ترین منابع روش شناسی پژوهش در علوم انسانی و علوم اجتماعی شناسایی می شود. در ابتدا با به کارگیری پرکاربردترین واژه های کلیدی مرتبط با موضوع روش شناسی پژوهش، با استفاده از نرم افزار پابلیش اور پریش (نگارش 4.14.1)، جست وجوی اینترنتی در پایگاه گوگل اسکالر و مایکروسافت آکادمیک انجام شد که حاصل آن فهرستی افزون بر 131 هزار منبع علمی بود. پس از حذف داده های همانند و داده های نامرتبط و مرتب سازی داده ها بر اساس شمار ارجاع در سال، فهرستی از پرارجاع ترین کتاب های نوین روش پژوهش تهیه و نتایج با یافته های رویکرد سنتی و سامان مند کیفی در شناسایی کتب برتر تطبیق داده شد. یافته ها حاکی است که فهرست به دست آمده با فهرست های برآمده از روش های دیگر اشتراک اندکی دارد؛ این در حالی است که کتب این فهرست تمامی معیارهای مدون کیفیت در علم کتاب شناسی را دارد. این مقاله با بررسی مزایا و معایب به کارگیری شمار ارجاعات، به عنوان معیاری برای گزینش، نتیجه می گیرد آمیزه ای از دو روش سامان مند کمی و کیفی نتایج اطمینان بخش تری ارائه می دهد. درنهایت، پیشنهادهایی برای به کارگیری یافته ها برای تدوین کتب دانشگاهی در ایران ارائه شده است.

از دستاوردهای نقد ادبی آگاهی از کیفیت و نقاط ضعف و قوت منابع علمی است. کتاب مختارات من الشعر العربی الحدیث، به کوشش مصطفی بدوی، حاوی گزیده هایی از اشعار معاصر عربی است که علاوه بر ارائه مقدمه ای ارزشمند در شرح و تحلیل جریان ها و مکاتب ادبی، به معرفی شاعران برجسته هر مکتب و ارائه نمونه هایی از اشعار آنان پرداخته است. محور کار نویسنده توجه به جریان های ادبی و تقسیم شاعران بر مبنای گرایش های ادبی آنان است. مقاله حاضر ضمن معرفی این کتاب، آن را در دو محور شکلی و محتوایی بررسی و نقد می کند؛ سپس بر اساس شاخص های مهم نقد و ارزیابی کتاب، میزان تناسب و میانگین موفقیت کتاب را در هر شاخص با ترسیم جدول و نمودار نشان می دهد. مولف نمونه های اشعار را بسیار هوشمندانه انتخاب کرده که بیانگر خلاقیت و تسلط وی بر شعر معاصر عربی است. ولی از آنجا که هیچ یک از آثار و نگاشته های موجود را نمی توان فراتر از دایره نقد و ارزیابی یافت، این کتاب با همه جنبه های مثبت، معایب و کاستی هایی دارد؛ مانند فقدان شرح و تحلیل اشعار، بی توجهی به شعر مقاومت، ارجاع ندادن به منابع و نداشتن پاورقی. بنابر بررسی نگارندگان این مقاله، کتاب شذرات من النظم و النثر فی العصر الحدیث تا حد بسیاری پاسخ گوی این کاستی هاست و پیشنهاد می شود کتاب جدیدی که نقاط مثبت هر دو کتاب در آن باشد تالیف شود.