فصلنامه علوم حدیث
سال بیست و یکم شماره 1 (پیاپی 79، بهار 1395)

حدیث «لا عدوی» به معنای نفی مطل سرایت بیماری از بیمار به فرد سالم، در منابع حدیثی فریقین به پیامبر منتسب است. این حدیث از سویی با مس لمات تجربی و پزشکی و از سوی دیگر، با برخی روایات معتبر در تعارض است. از این رو، مورد توجه اندیشمندان و پژوهش گران مباحث حدیثی بوده و توجیه هایی برای معنای آن بیان کرده اند؛ اما هیچ یک از آن توجیه ها با ظاهر حدیث و فضای صدور آن سازگار نیست.
همچنین، احتمال نسخ و تصحیف و نقل به معنا نیز در آن مردود است. این روایت، با ملاحظه این اشکالات و با توجه به ضع اعتبار آن در منابع شیعی و تردید یا انکار برخی از راوی ان اصلی آن در منابع سنی انتساب آن به پیامبر مورد تردید جدی و اساسی است.
تلاش این نوشتار بر اعتبار سنجی این حدیث و مفهوم شناسی آن استوار است و ضمن تبیین و تشریح اشکالات فوق و بررسی اعتبار سندی حدیث و وجوه مختلفی که درباره معنای آن می توان مطرح کرد و رد آنها، احتمال جعل آن را تقویت می کند.

موضوع روح و مراتب آن از مباحث پیچیده و ذی اهمیتی است که در قرآن کریم و روایات معصومان به آن پرداخته شده است. از جمله مراتب روح، روح امری است که قرآن کریم در آیات 85 سوره اسرا، و 52 سوره شوری بدان تصریح نموده است و روایات متعددی در خصوص ویژگی ها و ماهیت آن در منابع تفسیری و روایی وارد شده است. این جستار با روش توصیفی تحلیلی ماهیت و چیستی روح امری را با - بهره گیری از روایات معصومان مورد واکاوی قرار داده و به این نتیجه دست یافته است که روح امری حقیقتی ملکوتی و نفسانی در وجود اهل بیت و مبدا علوم لد نی آن حضرات به جمیع اشیا بوده و از لحاظ مرتبه وجودی، برتر از تمام فرشتگان و عالی ترین مراتب روح و منشا آثار شگرف به اذن الله است.

روایات فضایل و خواص آیات و سور مجموعه ای از روایات تفسیری به شمار می روند که در آنها از جایگاه آیات و سور و نقش و تاثیر دنیوی و اخروی آنها سخن به میان آمده است. با صرف نظر از راهیافت پدیده جعل در این دست از روایات، عموم آنها با سو، فهم و برداشت رو به رو هستند که زمینه نگاه منفی به آنها را فراهم آورده است. نگارنده در این مقاله ضمن معرفی گستره منابع و تبیین مفهوم آنها، سه قاعده را در تعامل با این دست از روایات را مورد بررسی قرار داده است که عبارت اند از: 1 . ضرورت رعایت احتیاط در پذیرش روایات فضایل و خواص؛ 2. فضایل و خواص آیات و سور معدات اند، نه علل تامه؛ 3 . تناسب فضایل آیات و سور با محتوای آنها. قاعده نخست ضرورت اطمینان به صدور این دست از روایات و دو قاعده دیگر چگونگی فهم و تفسیر آنها را مورد تاکید قرار می دهند.

در میان روایات مدح و ذم راویان تعارض هایی وجود دارد که گاه موجب اختلاف رای رجالیان در توثیق یا تضعیف راوی می شود. یکی از راویانی که درباره او روایات متعارض از امام صادق نقل شده است، معلی بن خنیس است که با وجود روایات صحیح مدح او، دو ناقد رجالی خبره امامیه در دوره پیشین حکم به ضعف او داده اند. این مقاله سعی دارد از طریه تحلیل روایات مدح و ذم و همچنین روایات نقل شده از معلی بن خنیس و نیز با رویکردی تاریخی، زمینه های صدور حکم تضعیف او را نزد دو رجالی خبره امامیه باز یابد. از نظر ما تضعیف نجاشی درباره معلی بن خنیس متاثر از دیدگاه ابن غضایری بوده و دیدگاه ابن غضایری نیز نه ناظر به روایات ذم که ناشی از اعتماد به گزارش های تاریخی و اجتهاد او از مجموع قراین موجود در عصر خود است.

حفص بن سلیمان، راوی عاصم، ناقل قرائت منسوب به امام علی است. برتری جایگاه حفص نسبت به راوی دیگر عاصم، مورد اذعان بسیاری بوده است. وی در کتب رجالی شیعه چندان مورد توجه نبوده، اما رجال و منابع علوم قرآنی اهل سنت توجه ریادی به او داشته اند.
حفص، راوی عاصهم، گر چه از سوی بسیاری از رجالیان اهل سنت توثیق شده، اما برخی تضعیفات، به خصوص نسبت به وجه حدیثی، بر او وارد شده است. چنان که از قراین تاریخی بر می آید، یکی از دلایل این تضعیف ، اشتراک نام حفص بن سلیمان مقری و حفص بن سلیمان منقری است. این مساله موجب شده برخی تضعیفات ناظر به حفص منقری، به حفص مقری نسبت داده شود. حتی اگر نتوان ادعا کرد که تمام تضعیفاتی که بر جنبه حدیثی حفص نظر دارد، در مورد حفص منقری وارد شده، می توان گفت که حفص در قرائت متقن بوده، اما در حدیث، ضابط نبوده است.

مذهب روای کارکردهای متفاوتی در حوزه حدیث شیعه دارد. یکی از کارکردها در عرصه رجال و روای شناسی است. رجالیان متاخر شیعه به عنصر مذعب راوی توجه ویژه داشته و روایان غیر امامی را اگر چه ثقه باشند، مورد جرح قرار می دهند. لکن متقدمان این فن - که پسینیان آثار رجالی شان را بر اساس رای و نظر آنان نگاشته اند - راویان غیر امامی بسیاری را توثیق نموده و حدیث آنان را در زمره احادیث معتبر قرار داده اند.
پژوهش حاضر با رویکرد تطبیقی و با هدف مشخص ساختن وجوه اشتراک و افتراق عملکرد رجالیان متقدم شیعه در تعامل با روایان غیر امامی، به بررسی الفاظ جرح و تعدیل به کار رفته درباره این روایان می پردازد. در ساحت اشتراکات مواردی چون توثیق ذومراتب روایان غیر امامی، جرح خداقلی و عدم تفکیک میان وضعیت گذشته و اکنون شان و در حوزه افتراقات توثیق غیر صریح روایان غیر امامی، توثیق موکد و... آنان شده است. نتایج این جستار حاکی از آن است که عملکرد متمایز هر رجالی ناشی از تفاوت روش و هدف شان از نگارش کتاب هایشان بوده است. لکن حتی عملکرد متفاوت آنان گویای این امر است که ابن غضایری، شیخ طوسی و نجاشی وابستگی به فرق شیعه و اهل سنت را دلیلی بر تضعیف راوی به حساب نمی آورند، بلکه صداقت و ضبط دو مولفه تاثیرگذار بر قضاوت آنان درباره روایان است.

نام ابن عقده در آثار رجالی امامیه بسیار به چشم می خورد. این رجالی ریدی مذهب در تکوین دانش رجال امامیه دارای چه منزلتی است؟ رویکرد رجالیان امامیه به اقوال رجالی وی چیست؟ اختلاف نظر قدما و متاخرین در اعتماد به جرح و تعدیل های ابن عقده ناشی از چیست؟ میزان بهره گیری علمای امامی، به خصهوص شیخ طوسی، نجاشی و علامه حلی از مکتوبات رجالی ابن عقده، مبین تاثیر ویژه وی در شکل گیری دانش رجال امامیه است؛ لکن تغییر در معیار های وثاقت در دوره های متاخر سبب شد تا علامه حلی، بر خلاف قدما به توثیقات ابن عقده اعتماد کامل نکند. پژوهه حاضر با بررسی مسائلی همچون واکنش رجالیان امامی به اقوال رجالی ابن عقده و غیره به تحلیل مسائل پیش گفته پرداخته است.