پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی
سال یکم شماره 1 (پاییز 1392)

صدرالمتالهین شیرازی و موسی بن میمون دو فیلسوف هستند؛ یکی از مکتب اسلام و دیگری از شریعت یهود که هر دو راجع به نبوت به تفصیل بحث کرده اند. بعد از مقایسه میان دیدگاه آن دو به دست می آید که شباهت های این دو دیدگاه بیشتر از تفاوت هاست، بدین سان این دو دیدگاه را می توان دیدگاهی همانند دانست. در بخش های حقیقت نبوت، اثبات ضرورت نبوت، راه تشخیص نبی از غیرنبی و شریعت الهی از غیرالهی، صفات نبی، مراتب انبیا و وظایف نبی، دیدگاه هر دو فیلسوف بسیار به یکدیگر شباهت دارد. تنها بخشی که در آن مسیر صدرا و ابن میمون کاملا از هم جدا می شود، بخش مربوط به «افضل انبیا»ست.

در این نوشتار، حقیقت انسان و دوساحتی بودن وجود او، تجرد نفس و دسترسی به مقامات بلند انسانی در سایه بندگی حضرت حق، جایگاه فطرت، کرامت انسان، نقش معرفت نفس، مقام قرب و مکانت انسان کامل مورد بررسی قرار گرفته و مشخص شده است که عبودیت خداوند نه تنها اسارت و محدودیت نیست، بلکه انسان را در بالاترین جایگاه عالم امکان قرار می دهد.

مسئله جبر و اختیار انسان، از مسائل بحث برانگیز در ادیان و مکاتب فکری بوده است. در میان مسلمانان، این مسئله توجه متکلمان، فلاسفه، عرفا را به خود مشغول ساخت. متفکران اسلامی با توجه به آیات قرآن به بررسی این مسئله پرداختند. برخی به جبر، برخی به اختیار و برخی راه میانه را برگزیدند. در این مقاله درصدد آنیم که با توجه به آیات قرآن و جمع میان آنها راه حل میانه را با یاری جستن از عقل و عرفان تبیین نماییم و نشان دهیم علم و قدرت نامتناهی خداوند که حاکی از جباریت ذات الهی است، منافاتی با اختیار انسان ندارد. علم و قدرت نامتناهی خداوند با اراده انسان آنکه براساس همین سیطره و قدرت الهی دارای اختیار شده است ، قابل جمع بوده، هریک در جایگاه خود قرار دارد و تعارضی میان آنها نیست.

انسان موجودی عاقل و مختار است، از این رو مخاطب تکالیف تشریعی خداوند قرار گرفته است؛ ولی از آنجا که انسان دارای ابعاد وجودی متکثری مانند بدن، روح، نفس و حالات ذهنی است و از سوی دیگر، در تعریف هویت انسان نیز دیدگاه های گوناگونی وجود دارد، بر این اساس، تعیین مخاطب تکالیف الهی وابسته به رویکردی است که در هویت شخصی اتخاذ می شود؛ چون تکلیف متوجه انسان است و براساس تعریفی که از انسان صورت می گیرد، مخاطب تکالیف الهی تعیین می گردد. اگر همین بدن و هیکل محسوس، هویت انسان تلقی شود، مخاطب تکلیف نیز بدن خواهد بود و اگر ذهن یا نفس و یا روح هویت انسان به شمار آید، تکلیف هم متوجه آنها می شود. از اینکه هویت انسان در نشئه دنیا به گونه ای تفکیک ناپذیری از بدن مادی و نفس مجرد ترکیب یافته است، نظریه دوگانه انگاری هویت موجه به نظر می رسد و در نتیجه، مخاطب تکالیف الهی نیز هویت ترکیبی بدنی نفسانی خواهد بود.

عدالت به عنوان یکی از مسائل مهم علوم معرفتی و علوم اجتماعی همواره مورد توجه فیلسوفان و اندیشمندان قرار گرفته است. عینیت و ترجمه عملی توحید در زندگی انسان عدالت است. عدالت از مفاهیم کلیدی و بنیادی در فلسفه سیاسی این دو اندیشمند است. این مقاله می کوشد به بررسی مفهوم عدالت در فلسفه سیاسی ابونصر فارابی (معلم ثانی) و شهید صدر بپردازد و همچنین تلاش بر عدالت به عنوان یکی از مسائل مهم علوم معرفتی و علوم اجتماعی همواره مورد توجه فیلسوفان و اندیشمندان قرار گرفته است. عینیت و ترجمه عملی توحید در زندگی انسان عدالت است. عدالت از مفاهیم کلیدی و بنیادی در فلسفه سیاسی این دو اندیشمند است. این مقاله می کوشد به بررسی مفهوم عدالت در فلسفه سیاسی ابونصر فارابی (معلم ثانی) و شهید صدر بپردازد و همچنین تلاش بر آن است بتوانیم نشان دهیم در نگاه فارابی و شهید صدر عدالت به معنای وسطیت، تناسب و هماهنگی یا قراردادن هرچیزی در جای خود، رعایت حدود هرچیزی و پرهیز و دوری از افراط، زیاد ه روی، نقصان و کاستی است و همچنین عدالت را به معنای باحقیقت یا حق بودن، به مثابه امری عقلا نیک و شایسته، به معنای خصیصه ماهوی جهان و... می دانند.است بتوانیم نشان دهیم در نگاه فارابی و شهید صدر عدالت به معنای وسطیت، تناسب و هماهنگی یا قراردادن هرچیزی در جای خود، رعایت حدود هرچیزی و پرهیز و دوری از افراط، زیاد ه روی، نقصان و کاستی است و همچنین عدالت را به معنای باحقیقت یا حق بودن، به مثابه امری عقلا نیک و شایسته، به معنای خصیصه ماهوی جهان و... می دانند.

غالب اهل سنت، شیعه را طرفدار بداء به معنای ظهور بعد از خفاء (معنای لغوی) دانسته اند و در نتیجه معتقدند شیعه گستره علم الهی را نپذیرفته و ظهور پس از خفا را بر خداوند متعال جایز می داند. محققان شیعه از قدیم الایام به دفاع از عقیده بداء پرداخته، معتقدند عقیده به بداء حقیقتی قرآنی است که آیات و روایات فراوانی از شیعه و اهل سنت بر آن دلالت دارد. اسناد بداء به معنای لغوی آن به خداوند متعال مورد انکار محققان شیعه و اهل سنت می باشد؛ ولی در تفسیر معنای اصطلاحی بداء اختلافاتی وجود دارد. برخی بداء را همسان نسخ دانسته اند و تفاوت این دو را اعتباری می دانند و برخی دیگر تفاوت بداء و نسخ را در تفاوت حوزه این دو دانسته، حوزه نسخ را امور تشریعی و حوزه بداء را امور تکوینی می دانند و برخی نیز معتقدند نسخ و بداء از دو گونه متفاوت اند. نوشتار حاضر بر این است تا ضمن تبیین و تفسیر دیدگاه های گوناگون پیرامون حقیقت بداء، به بررسی حقیقت بداء از نگاه روایات شیعی پرداخته، در پایان به تبیین برخی از آثار اعتقاد به بداء بپردازد.

براساس دیدگاه های ناسازگارگرا، فعل اختیاری مبتنی بر اراده آزاد با وجود اصالت تعین در کل نظام هستی امکانپذیر نیست و همچنین است عدالت محوری با وجود پدیده های شر در آن؛ ولی دیدگاه های سازگارگرایانه بالعکس قائل است که اراده آزاد تنها در صورتی امکان پذیر است که با اصالت تعین در کل نظام هستی هماهنگ باشد. پاسخ سازگارگرایانه در مقابل اشکالات بر عدالت محوری نظام هستی و غیرمنطقی بودن باور های دینی با وجود پدیده های شر اختیاری نیز به ترتیب نظر یه های دادباوری اختیارگرایانه و دفاع اختیارگرایانه است. مفاد نظریه نخست این مدعاست که خداوند از طریق آفرینش جهانی که حاوی موجودات مختار می باشد، توانسته است کامل ترین جهانی را بیافریند، هرچند می دانست برخی از این موجودات مختار شر را بر خیر ترجیح می دهند؛ ولی مفاد نظریه دوم این مدعاست که ایمان به خداوندی که دارای کمال مطلق است، از جمله خیرخواهی مطلق از یک سو و وجود پدیده های شر از سوی دیگر مستلزم تناقض گویی و محال ذاتی نیست، بلکه، تصویری منطقی و مطابق با موازین عقلانی است؛ چون وجود چنین جهانی از امور ممکن است، نه از امور محال.