فصلنامه راهبرد
پیاپی 80 (پاییز 1395)

تغییر در نوع نگرش و رویکرد قدرت های بزرگ نسبت به منطقه آمریکای لاتین و همچنین تغییر در ماهیت روابط آنها با کشورهای این منطقه، موجب تحول در رفتارها و اقدامات دیپلماتیک آنها شده است. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که آیا برایند این تغییرات منجر به شکل گیری نوعی دیپلماسی رقابتی بین قدرت های بزرگ شامل ایالات متحده آمریکا، چین، روسیه و اتحادیه اروپا در منطقه آمریکای لاتین شده است؟ در این صورت، مولفه های اساسی الگوی مزبور چیست و چگونه می توان آن را تبیین و تحلیل کرد؟ برای یافتن پاسخ به این پرسش اصلی، مقاله حاضر بر این فرضیه استوار است که در شرایط کنونی روابط بین الملل به دلیل گذار نظم جهانی به سوی نظام چندقطبی و کاهش قدرت ایالات متحده آمریکا، این کشور برخلاف گذشته قادر به اعمال نفوذ گسترده سیاسی و نظامی در کشورهای آمریکای لاتین نیست. از این رو، مهم ترین رقبای آمریکا در سطح جهانی با اغتنام فرصت، طی سالیان اخیر حضور اقتصادی و نظامی خود را در آمریکای لاتین تقویت کرده و به رقابت دیپلماتیک گسترده ای مبادرت ورزیده اند. با عنایت به ماهیت و ویژگی های موضوع مقاله، تحقیق در چرایی و چگونگی شکل گیری الگوی جدید رقابت دیپلماتیک بین قدرت های بزرگ در آمریکای لاتین، مستلزم پرداختن به شاخصه های علمی-پژوهشی دانش روابط بین الملل و تلفیق آن با جنبه های کاربردی حرفه دیپلماسی به مثابه فن روابط بین الملل است. از این رو، ابتدا با استفاده از روش تحلیل و تطبیق، مبانی نظری و راهبرد دیپلماسی منطقه ای قدرت های بزرگ در آمریکای لاتین مورد واکاوی و مقایسه قرار گرفته و سپس با تکیه بر برخی شاخص های مطرح در حرفه دیپلماسی نظیر اظهارات، موضع گیری ها، رفتارها، تصمیمات و اقدامات دولتمردان، الگوی رقابت بین قدرت های مورد نظر از منظر دیپلماسی مورد ارزیابی حرفه ای و تطبیق کاربردی قرار می گیرد. در این تحلیل و ارزیابی، شکل گیری الگوی دیپلماسی رقابتی قدرت های بزرگ در منطقه آمریکای لاتین متغیر وابسته ای فرض شده است که تابعی از متغیرهای مستقلی همچون افول قدرت هژمونیک آمریکا، منافع راهبردی قدرت های بزرگ و شرایط در حال گذار روابط بین الملل و ویژگی های کشورهای این منطقه است.

پرسش از علل شکل گیری و تداوم دشمنی جمهوری اسلامی ایران و اسرائیل سال ها به یکی از دغدغه های محققان سیاست خارجی و روابط بین الملل تبدیل شده است. بیشتر آثاری که روند شکل گیری و تحولات این دشمنی را بررسی کرده اند، از چشم انداز نظریه های خردگرا(اثبات گرا) در روابط بین الملل به موضوع پرداخته اند. این درحالی است که دشمنی این دو واحد سیاسی در طی سه دهه گذشته از روند به نسبت پایداری برخوردار بوده است و محاسبات خردگرا قادر به ارائه یک تحلیل ثابت از علل شکل گیری و تداوم دشمنی جمهوری اسلامی ایران و اسرائیل نیستند؛ بنابراین، پرسش اصلی مقاله حاضر این است که چه علل یا عواملی اسرائیل را مبدل به یک دشمن پایدار در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ساخته است؟ فرضیه ای که در پاسخ به این پرسش مطرح می شود این است که نگاه به اسرائیل در سیاست خارجی ج.ا.ایران را باید در چارچوب گفتمان انقلاب اسلامی مورد ملاحظه قرار دارد، از این رو پیش از آنکه این تضاد در قالب رقابت های راهبردی طرفین قابل تبیین و تفسیر باشد، تلقی از اسرائیل در گفتمان سیاست خارجی غرب گرای پهلوی دوم به مثابه «خودی» است که نقش مهمی در برساخته شدن اسرائیل به عنوان «دیگری» یا غیر در گفتمان سیاست خارجی اسلام سیاسی امام خمینی (ره) داشته است. در راستای تبیین این فرضیه تلاش می شود از نظریه گفتمان لاکلائو و موفه و به ویژه مفهوم دیگری(Otherness) در این نظریه استفاده شود. از آنجایی که نظریه گفتمان لاکلائو و موفه فاقد ابزاری برای تحلیل متن می باشد، از روش تحلیل متن فرکلاف در دو گفتمان رقیب استفاده شده است. نتایجی که از این بررسی حاصل شد به این وجه است، از آنجایی که ظهور، تکامل و بسط گفتمان ها در سایه سنگین دیگری یا غیر صورت می گیرد و این دیگری، عملکردی دوسویه داشته و از یک سو مانع عینیت و تثبیت هویت شده و از سوی دیگر، سازنده هویت و عامل انسجام گفتمانی است، اسرائیل به مثابه دیگری (غیر) نقش یک بیرون سازنده(Constitutive Outside) را در هویت بخشی به گفتمان سیاست خارجی اسلام سیاسی امام خمینی (ره) در تقابل با دگر پهلویستی خود ایفا نموده است.

از منظر نظریه های روابط بین الملل، نظام بین الملل محیطی است که تمامی رفتارها، جهت گیری ها، نیت ها و خواسته های اجزای تشکیل دهنده از آن محیط تاثیر می پذیرند؛ بنابراین هر تحولی که در این نظام صورت می گیرد، ممکن است قانونمندی های رفتاری بازیگران را تغییر دهد. تحولات اوکراین در سال 2013 که آثار آن تا به امروز نیز تداوم داشته است، یکی از جدیدترین تحولاتی است که آثار متعددی بر نظم منطقه ای و بین المللی داشته است. باوجود اهمیت بررسی پیامدهای منطقه ای تحولات اوکراین، شناسایی آثار این تحولات بر عرصه بین المللی بیش ترین اهمیت را دارد که هدف این پژوهش نیز بررسی همین آثار است. این پژوهش به دنبال پاسخ گویی به این پرسش است که تحولات سال 2013 اوکراین چه آثار و پیامدی بر نظام بین الملل داشته است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که عمده ترین تاثیر این تحولات در سال 2013، نزدیکی روسیه و چین و تقویت توازن قوا در قرن بیست و یکم است. برخی عقیده دارند که توازن قوا استعاره ای قدیمی است که توان تحلیل پدیده های قرن بیست و یکم را ندارد، اما پژوهش حاضر استدلال می کند که آنچه بعد از تحولات اوکراین در عرصه بین المللی در حال وقوع است، توازن قوایی است که روسیه و چین از طریق نزدیکی به همدیگر در حال شکل دادن به آن هستند. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی است.

در عصر کنونی، اقتصاد جهانی با تمامی پیچیدگی های خود اعم از جهانی شدن، وابستگی متقابل، تاکید بر رقابت بی وقفه، استفاده از مزیت های نسبی و غیره، همچنان به انرژی نفت و گاز و تامین آن وابسته است؛ زیرا انرژی نقطه حرکت و سنگ بنای توسعه اقتصاد جهانی است. از سوی دیگر، انرژی خود یکی از ارکان قدرت محسوب می شود؛ چون در جهان امروز توسعه (که خود وابسته به انرژی است) می تواند تولید قدرت کند. با اهمیت یافتن منابع انرژی و به ویژه نفت و گاز در معادلات جهانی، ایران در کانون منطقه ای (خلیج فارس) قرارگرفته است که در تولید و انتقال نفت و گاز جهان نقشی حیاتی ایفا می کند؛ به طوری که از نظر کارکرد بسان قلب جهان عمل می کند. از این رو، در ژئوپلیتیک انرژی جهان، ایران از دو جهت قرار گرفتن در کانون بیضی انرژی جهانی و قرار گرفتن در مسیر انتقال انرژی مورد توجه کشورهای بزرگ مصرف کننده انرژی واقع شده است. این دو ویژگی در کنار سایر عوامل دیگر سبب شده است که ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای مطرح شود. لذا توجه بدان در تعاملات جهانی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. بدین ترتیب، نظر به اهمیت موضوع، ارزیابی چشم انداز ژئوانرژی خلیج فارس و جایگاه ایران بر مبنای جدیدترین آمار منتشرشده از سوی مراکز معتبر جهان، کلیت این مقاله را شکل داده است که بر مبنای آنها، باوجود تحریم های اعمال شده از سوی کشورهای غربی، ایران همچون گذشته از اهمیت به سزایی در میزان ذخایر، تولید و انتقال انرژی جهان برخوردار است.

منازعات داخلی سوریه و عراق پس از بیداری عربی، الگوی جدیدی از کشمکش و تقابل های منطقه ای را به وجود آورده است. این کشمکش ها را می توان در چارچوب تقابل ائتلاف منطقه ای ایران، دولت سوریه، حزب الله لبنان و دولت عراق در تقابل با ائتلاف منطقه ای ترکیه، عربستان سعودی و سایر دولت های عربی که با اهداف مشترک اسرائیل در منطقه پیوند خورده است، بررسی کرد. در کنار این دو ائتلاف، باید به کردها به مثابه بازیگر غیردولتی پراهمیت و همچنین دو بازیگر فرامنطقه ای آمریکا و روسیه در پویش های امنیتی اشاره کرد. آنچه قابل توجه است، اهداف متعارض ائتلاف ها و بازیگران درگیر در این پویش های امنیتی است که می تواند از یک الگوی کلان امنیتی تاثیرپذیر باشد. این پرسش اساسی قابل طرح است که چه الگویی می تواند اهداف متعارض و کشمکش بازیگران در پویش های امنیتی منازعات داخلی سوریه و عراق را تبیین کند؟ یافته های این پژوهش حاکی از آن است که رویکردهای متعارض بازیگران و ائتلاف ها در منازعات داخلی سوریه و عراق برمبنای الگوی کلان امنیتی کشمکش در راستای موازنه قدرت منطقه ای قابل درک است. درواقع الگوی کلان در پویش های امنیتی جدید، کشمکش بازیگران و ائتلاف ها بر سر حفظ موازنه در مقابل تغییر موازنه است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی و روش گردآوری داده ها، کتابخانه ای است.

آرکتیک یا دایره قطبی منطقه ای است که در بالاتر از مدار 70 درجه تا قطب شمال امتداد یافته و در انتهای خشکی های قاره اروپا- آسیا و آمریکای شمالی واقع شده و با عنوان اقیانوس منجمد شمالی، کوچک ترین اقیانوس جهان را تشکیل می دهد و به وسیله کشورهای روسیه، کانادا، دانمارک، نروژ و آمریکا احاطه گردیده، به همین دلیل به آن مدیترانه قطبی نیز گفته می شود. این اقیانوس به دلیل یخبندان مستمر، از دسترس بشریت دور بوده و منابع بستر و زیر بستر آن بکر و دست نخورده باقی مانده است. برآوردهای مقدماتی نشان می دهد، تقریبا 20 درصد منابع معدنی و 25 درصد منابع انرژی جهان در بستر اقیانوس واقع شده است. در بین کشورهای محیط این دریا روسیه کمترین دسترسی به آب های آزاد جهان را دارد. وضعیت و محدوده حقوقی آب های سرزمینی کشورها تاکنون تحدید حدود نشده است. طبق کنوانسیون حقوق دریاها، به دلیل محدود بودن عرصه این دریا بیش از 50 درصد سطح آن در محدوده 200 مایل منطقه انحصاری اقتصادی قرار می گیرد و حال آنکه بعضی کشورهای ساحلی مدعی تقسیم آن بر مبنای قاعده سکتور (قطاع) می باشند. تحقیقات موسسات اقیانوس شناسی نشان می دهد درصورتی که روند گرم شدن زمین ادامه یابد، در تابستان سال 2030 سطح این اقیانوس بدون یخ خواهد بود و در آن صورت منابع عظیم این دریا قابل بهره برداری و آبراه های آن که کوتاه تر و اقتصادی تر از مسیرهای کنونی است، اقیانوس های اطلس و آرام را به هم متصل خواهد کرد و علاوه بر آن پای بشر به این منطقه گشوده خواهد شد. این تحقیق به منظور پاسخ به پرسش: چگونگی روند ذوب شدن یخ ها و بررسی تاثیرات نظامی، ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک این روند بر منطقه و جهان است که از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی بهره گرفته شد. نتایج تحقیق نشان می دهد، همان گونه که صاحب نظران پیش بینی می کنند، در نیمه قرن 21 این منطقه صحنه عملیات جهانی خواهد بود. ذوب شدن یخ ها، دایره راه های آبی تجارت جهانی را به عنوان یک فرصت بی بدیل، به اقتصاد جهانی ارائه خواهد داد. به واسطه وسعت زیاد جغرافیایی و طول سواحل، روسیه بیشترین بهره اقتصادی را خواهد برد و محدودیت تاریخی ژئواستراتژیک این کشور نیز برطرف خواهد شد، اگرچه آسیب پذیری نظامی این کشور افزایش می یابد، درعین حال نحوه بهره برداری از منابع و تحدید حدود قانونی آب ها، می تواند موجبات تنازع بین کشورها را فراهم آورده و امنیت جهانی به ویژه قدرت های بزرگ، به خصوص در بعد نظامی نیز متاثر خواهد شد.

این مقاله به بررسی وضعیت رقابت سیاسی در جمهوری اسلامی و مقایسه وضعیت موجود و مطلوب پرداخته است. با توجه به ویژگی های بنیان سیاسی این نظام، تلاش شده است علاوه بر استفاده از منابع رایج، با تکیه بر منابع بومی همچون بیانات و آرای بنیان گذار انقلاب اسلامی و مقام معظم رهبری و همچنین بررسی اسناد بالادستی و به طور ویژه قانون اساسی، چهارده مولفه بررسی رقابت سیاسی در جمهوری اسلامی استنتاج و با روش پیمایشی عملیاتی شود. نتایج نشان می دهد که میانگین وضعیت موجود از نقطه متوسط پایین تر و حاکی از شکاف معنادار بین وضعیت موجود و مطلوب رقابت سیاسی کشور است. همچنین وضعیت موجود در مولفه های قانون مداری، اخلاق مداری، وحدت و دین مداری مطلوب نیست و آسیب پذیر است.

طبق کنوانسیون مسئولیت بین المللی در قبال خسارات ناشی از اشیای فضایی (1972)، تنها دولت ها و سازمان های بین المللی ممکن است در قبال این خسارات، دارای مسئولیت بین المللی شوند و افراد و شرکت های غیردولتی تنها در قبال دولت متبوع خویش که موظف به جبران خسارات ناشی از فعالیت های ایشان است، ممکن است طبق حقوق داخلی، مجبور به جبران خسارت شوند. با توجه به اینکه فعالیت های فضایی سازمان های غیردولتی در چند دهه اخیر بسیار گسترش یافته است، این مقاله سعی دارد تا به این پرسش اصلی پاسخ دهد که آیا امکان تعمیم نظام مسئولیت سازمان های بین المللی بین الدولی که در حقوق بین الملل فضا به نظم کشیده شده است، بر سازمان های غیردولتی وجود دارد یا خیر؟

بازارهای جهانی نفت شاهد تغییرات عمیقی است که پیش تر تجربه نشده و نمی توان آن را صرفا در قالب چرخه مرسوم و تاریخی اقتصادی و گاه سیاسی- ژئوپلیتیکی ناشی از تعامل بین عوامل بنیادین و غیربنیادین بازارهای نفت مورد بررسی قرار داد. امروزه جهان و شرایط اقتصادی حاکم بر آن نسبت به آنچه در سی سال پیش حاکم بوده، چه از بعد ژئواکونومیکی و چه از بعد ژئوپلیتیکی تغییرات اساسی داشته و بازیگران جدیدی وارد عرصه شده اند که بازی در صفحه شطرنج اقتصاد جهانی را تغییر داده اند. به تناسب آن، بازارهای انرژی نیز این روند گذار را با ورود بازیگران جدید طی می کنند. به این ترتیب، دیگر نمی توان الگوهای گذشته را برای فعالیت های حال و آینده صنعت نفت و امنیت انرژی جهان به کار گرفت. با این وجود، هنوز دولت ها امنیت انرژی خود را با رویکرد واقع گرایی و در چارچوب مضیق امنیت ملی تعریف می کنند، این در حالی است که بسیاری از موضوعات مرتبط با امنیت انرژی مثل سرمایه گذاری در بخش انرژی، انتقال فناوری، تغییرات آب و هوایی، فقر انرژی و دیگر ابعاد توسعه پایدار ماهیت فراملی دارند. از سوی دیگر، عوامل مشترک متعددی بین امنیت انرژی تولیدکنندگان و مصرف کنندگان وجود دارد که باعث به هم پیوستگی امنیت عرضه و امنیت تقاضا می شود. از این رو، با توجه به اینکه حکمرانی بهینه در مورد امنیت انرژی ابعاد فراتر از مرزهای جغرافیایی هر کشور دارد، این مقاله در پی تبیین شرایط حاکم بر امنیت انرژی بازیگران اصلی از طریق راهبرد مطالعه موردی و بررسی روابط علی مطرح شده در تعریف امنیت انرژی از سوی هر کدام از آنها و در نهایت معرفی یک پارادایم امنیتی جایگزین برای سیاست های انرژی در چارچوب یک مرجع بین المللی حکمرانی انرژی می باشد.

موضوع مقاله حاضر، بررسی رابطه بین استفاده از محتوای سیاسی وب سایت های فارسی زبان داخلی و خارجی و مشارکت سیاسی انتخاباتی است. روش پژوهش در این تحقیق از نوع پیمایشی بوده و برای جمع آوری داده های مورد نیاز از ابزار پرسشنامه استفاده شده است. برای سنجش پایایی ابزار پژوهش، از آلفای کرونباخ استفاده شد. جامعه آماری تحقیق نیز شامل تمامی افراد 18 سال به بالای شهر همدان است که در زمان تحقیق (خردادماه، 1390) در این شهر سکونت داشته اند. حجم نمونه 400 نفر و شیوه نمونه گیری هم خوشه ایچندمرحله ای بوده است. نتایج این پژوهش درخصوص میانگین مشارکت سیاسی انتخاباتی (ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی، مجلس خبرگان رهبری و شوراهای اسلامی شهر) نشان می دهد که این نوع از مشارکت با میانگین (93/1 از 4) در سطح نسبتا متوسطی قرار دارد. همچنین بررسی میانگین ها درخصوص مشارکت سیاسی انتخاباتی نشان می دهد که بیشترین میانگین با (47/2 از 4) به گویه شرکت در انتخابات ریاست جمهوری اختصاص دارد که بالاتر از سطح متوسط قرار داشته و از وضعیت مطلوبی برخوردار است. نتایج پژوهش با استفاده از ضریب همبستگی نشان می دهد که بین استفاده از محتوای سیاسی وب سایت های فارسی زبان خارجی با میزان مشارکت سیاسی انتخاباتی رابطه منفی وجود دارد، به این صورت که با افزایش میزان استفاده از وب سایت های فارسی خارجی، مشارکت سیاسی انتخاباتی کاهش می یابد. همچنین نتایج حاصل از این پژوهش نشان دهنده آن است که بین میزان استفاده از تحلیل های سیاسی وب سایت های فارسی زبان داخلی و مشارکت سیاسی انتخاباتی رابطه ای معنادار وجود ندارد. رگرسیون خطی چند متغیره، متغیرهای مستقل با متغیر مشارکت سیاسی انتخاباتی نشان می دهد که بیشترین میزان تاثیرگذاری بر متغیر وابسته مشارکت سیاسی انتخاباتی از سوی متغیر (اعتماد به وب سایت های فارسی زبان داخلی) بوده و ضریب استانداردشده متغیر مذکور برابر 29/0 است.

در راستای افزایش قدرت تبیین گری و پوشش شکاف بین نظریه و عمل در برنامه ریزی شهری، مفاهیمی از رشته های مختلف وارد بدنه این حوزه شده و منجر به بازتعریف برنامه ریزی شده است. از دهه 60 میلادی با اهمیت پیداکردن مولفه های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و منافع انسانی و ظهور رویکردهای انتقادی، مفاهیمی نظیر قدرت در مباحث اجتماعی مطرح و به تبع آن وارد حوزه برنامه ریزی شد. در این رابطه، دیدگاه های مختلفی از قدرت در برنامه ریزی فضایی مطرح شده است که با توجه به تاکید این پژوهش بر رویکردهای اقتصاد سیاسی، تبیین نقش مولفه های سیاسی (قدرت) در بازتعریف نظریه برنامه ریزی شهری، هدف اساسی این پژوهش خواهد بود. در راستای دستیابی به هدف مطالعه، از تحلیل توصیفی- تبیینی و روش قیاسی- فرضیه ای استفاده خواهد شد. نتایج حاکی از آن است که ظهور رویکردهای انتقادی تبیین گر قدرت (سیاست) در عرصه علوم اجتماعی و برنامه ریزی شهری در دهه های اخیر، نفوذ سازوکارهای سرمایه داری در برنامه ریزی شهری را آشکار کرده و به تبع آن موجب بازتعریف برنامه ریزی شهری در شکل رویکردهای برنامه ریزی با ماهیت توزیعی به قدرت شده است.

آموزش محیط زیست، یکی از راه حل های اساسی برای مقابله با بحران های محیط زیستی ناشی از فعالیت انسان است. هدف آموزش محیط زیست این است که درک و فهم شهروندان را درباره محیط زیست افزایش داده و در ایشان رفتاری را تقویت کند که لازمه بقا و بهبود کیفیت محیط زیست است. در این مقاله سند چشم انداز و قانون اساسی از بعد آموزش محیط زیست و با روش توصیفی تحلیلی بررسی می شود. تحلیل محتوای سند چشم انداز و قانون اساسی حاکی از آن است که ظرفیت های فراوان برای توسعه آموزش های محیط زیستی در این اسناد بالادستی وجود دارد. مهم ترین ابعاد محیط زیستی مندرج در سند چشم انداز 1404عبارت است از: بهره مند از محیط زیست مطلوب، بهره مند از امنیت اجتماعی، برخوردار از دانش پیشرفته، امن، برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، به دور از فقر، الهام بخش، بهره مند از توسعه کارامد، جامعه اخلاقی دارای تعامل سازنده و موثر با جهان. در این پژوهش ارتباط این ابعاد با آموزش های محیط زیستی تحلیل و توص‍‍یف می شود. باوجود اینکه مهم ترین اصل قانون اساسی مرتبط با آموزش محیط زیست اصل 50 است، اما اص‍ول 3، 8، 43، 45، 51، 100، 104 و 147 نیز از این بعد قابل تفسیر است. نتایج تحقیق مبین آن است که آموزش محیط زیست از طریق افزایش آگاهی، بینش، نگرش، دانش، مهارت و تعهد، جلب مشارکت و ارائه الگوهای عملی می تواند زمینه ساز اجرای این اصول و ابعاد مندرج در اسناد بالادستی شود. بنابراین آموزش های محیط زیستی برای رسیدن به برخی از ابعاد مندرج در سند 1404 و اجرای تعدادی از اصول قانون اساسی یک راهبرد اساسی محسوب می شود.