فصلنامه لسان مبین (پژوهش ادب عرب)
پیاپی 25 (پاییز 1395)

پژوهش حاضر در سه حوزه زبان‏شناسی، ادبیات و تاریخ به بررسی و تحلیل کنش های گفتار موجود در خطبه امام حسین(ع) در روز عاشورا بر اساس تاریخ طبری می پردازد. نظریه کنش گفتار نشان می دهد که زبان نه تنها برای توصیف جهان استفاده می شود، برای عملی کردن رشته ای از امور دیگر نیز به کار می‏رود که نشان دهنده منظور گوینده از بیان پاره گفتار است. در واقع، با کاربست این نظریه، ضمن بررسی لایه های زبانی یک اثر، ویژگی ها و زوایای پنهان آن را می‏توان کشف نمود و از این رو، به ذهن و دنیای کاربر زبان راه یافت. در این مقاله که به روش تحلیل گفتمان به صورت تحلیلی-آماری و با رویکرد نظریه کنش گفتار آستین (1962م) و طبقه‏بندی پنجگانه سرل (1969م) انجام شده؛ واحد تحلیل، مضمون در نظر گرفته شده که می‏تواند شامل یک کلمه، یک جمله یا چند جمله باشد که بیان کننده یک کنش است. نتیجه این پژوهش حاکی از این است که امام حسین(ع) با بهره گرفتن از افعالی با کنش اظهاری ابتدا سعی می‏نماید، موقعیت خویش و خاندانش را برای آنان تصریح نماید و سپس با استفاده از افعالی با کنش ترغیبی و بویژه با کاربست سوال تلاش می‏ کند، سپاه دشمن را به بازاندیشی در خود و خاندان خویش تشویق و تحریض کند تا حجت را بر آنان تمام نماید.

نشانه‏شناسی، روشی تحلیلی از درون متن و با کمک عناصر موجود در آن، سعی دارد به مفهوم اصلی متن و لایه های معنایی آن دست پیدا کند. به همین علت نشانه‏شناسی ادعا می‏کند بیشتر از روش‏های دیگر به معنی اصلی متن نزدیک‏ است، و نقاط کلیدی آن را کشف می‏کند. فهم قرآن کریم به علت برخورداری از لایه های معنایی بی‏شمار، نیازمند تحلیل و تفسیر است. روش انجام کار در پژوهش حاضر به این صورت بوده است که ابتدا واژگان محوری مرتبط با مهم‏ترین ویژگی های منافقان مشخص شده سپس از نظر لغوی بررسی شده است. در ادامه این واژگان در ارتباط با واژگان هم نشین خود برای تعیین ویژگی های باطنی منافقان توجه شده است. روابط معنایی واژگان اصلی و فرعی و واژگان انتهایی و تحکمی آیات به خوبی نشانه های برجسته و منحصر به فرد نفاق را به نمایش می‏گذارد. در تحلیل نهایی نشانه های نفاق، با وجود بسامد فراوان واژگان دال بر نشانه های برونی، دلالت‏های چندگانه این واژگان بر نشانه های درونی موجب تقویت ترسیم لایه های پنهان رفتار منافقان شده است. این امر محوریت نشانه های درونی را نبود صداقت و عمده جلوه ها و نشانه های بیرونی آن‏ها را همراهی متظاهرانه و فرصت‏طلبانه می‏داند.

زمین به عنوان مادر هستی و طبیعت، جایگاهی والا در میان بشریت دارد و از زمان های قدیم تا دوره معاصر همواره مورد توجه انسان ها بوده است. زمین بطور کلی مفاهیمی متفاوت دارد: مفهوم جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی، فلسفی، سیاسی، اسطوره ای و... . از این میان، آنچه در این پژوهش مورد توجه است؛ بررسی مفهوم سیاسی و اسطوره ای زمین و ارتباط این دو مفهوم با یکدیگر است. پژوهش حاضر کوشیده است با روشی توصیفی- تحلیلی به بررسی این مفاهیم در اشعار شاعر معاصر فلسطینی «فدوی طوقان» بپردازد. یافته​های پژوهش نشان می دهد که در شعر معاصر فلسطین، مفهوم سیاسی زمین، اغلب مترادف وطن است. این مفهوم در شعر فدوی با مفاهیمی جدید همچون تفکرات استقلال طلبانه، پایداری و مقاومت، آزادی و آزادی​خواهی، همراه می شود؛ مفاهیمی که در دوره های قبل وجود نداشتند. مفهوم اسطوره ای زمین به مفهوم مادر و هستی، ریشه در باورها و آیین های اساطیری دارد. در اشعار این شاعر، زمین همچون مادری بارور، زاینده و پرورش دهنده می شود و نسلی مبارز را برای مقاومت و پایداری می​پروراند و این دو مفهوم با هم تلفیق می شود.

«عنتره بن شداد» شاعر حماسه سرای عرب یکی از پهلوانان نامداری است که از طریق حضور در جنگ های متعدد ایران و اعراب در روزگار پیش از اسلام با ایران عهد ساسانی ارتباط داشت. او جلوه هایی از تعاملات اعراب را با ساسانیان به همراه مشاهدات خود از وقایع و حوادث در شعر حماسی خود منعکس کرده است. او علی رغم رویارویی های خصمانه دیرین، بسیاری از فضایل سلاطین ساسانی را بازگو و حقایقی متعدد از شکوه و عظمت فرهنگ اصیل و کهن ایرانی را در شعرش بیان کرده است. این مقاله با روش تحلیل محتوا در متن دیوان، برای نخستین بار انجام گرفته و درصدد پاسخگویی به این سوال است که تحقیق در متن دیوان عنتره چه کمکی به اسناد تاریخی می تواند بکند و روایت عنتره از ایران قبل از اسلام چه تاثیر و ارزش تاریخی دارد؟ نتایج تحقیق نشان می دهد مندرجات دیوان عنتره نقشی موثر در تبیین برخی مجهولات مرتبط با آن دوره تاریخی ایفا کرده است. گفتار و بیان واقع گرایانه وی لایه های پنهان و غیرقابل انکاری را از شوکت و عظمت فرهنگ ایرانی آشکار ساخته و اسباب غرور ملی را در برابر بیگانگان فراهم کرده است. همچنین اطلاعات حاصل شده به سبب روایت مستقیم و غیر ایرانی بودن شاعر جنبه استنادی یافته و بعد فرامرزی و فراقومی مفاخرات را برجسته نموده است. این متن معتبر عربی دارای ارزش تاریخی است و قابلیت آن را دارد تا مورد استفاده و استناد پژوهشگران تاریخ ایران قبل از اسلام قرار بگیرد .

استعاره مقوله ای است که امروزه بیش از گذشته، نگاه نظریه پردازان مختلف را بویژه در حیطه شناختی به خود معطوف ساخته است. آنچه در استعاره مهم است، تعیین الگویی است که بتواند در درک معنای آن به وضوح موثر باشد. در این پژوهش، استعاره از نگاه نو، با تاکید بر استعاره مفهومی- که نخستین بار جورج لیکاف و مارک جانسون مطرح کردند- بررسی شده است و طرح واره های تصوری آن؛ یعنی ساخت های مفهومی که بر اساس تجربیات مختلف شکل می گیرد، در قصیده «علی بساط الریح» از فوزی معلوف، یکی از شاعران اثر گذار ادبیات مهجر تحلیل و این نتیجه حاصل شد که شاعر در بخش هایی متعدد در این قصیده، از استعاره بهره گرفته است و با استفاده از طرحواره های مختلف تصوری از جمله حرکتی، قدرتی، حجمی و جهتی یا استعاره فضا مدار به برجسته سازی بخش هایی از شعر که مورد توجه او بوده، پرداخته است.

سنت مقامه نویسی در جهان اسلام با بدیع الزمان همدانی در قرن چهارم هجری به صورت رسمی مطرح شد. مقامات متاثر از اوضاع فرهنگی و اجتماعی حاکم بر جهان اسلام در میان عرب ها شیوع فراوان یافت و به مرزهای غربی جهان اسلام؛ یعنی اندلس رسید. از سوی دیگر، نوع ادبی خاصی در قرن شانزدهم میلادی در اسپانیا پا به عرصه وجود گذاشت که بی شباهت به مقامه نویسی نیست. این نوع خاص که در نگارش داستان ها و رمان ها به کار گرفته شد، پس از مدتی در سراسر اروپا منتشر گردید. در این نوشتار به بررسی سابقه تاریخی و ویژگی های برجسته مقامات عربی، با تکیه بر مقامات حریری و مقایسه آن با داستان «زندگانی عصاکش ترمسی»- به عنوان اولین اثر برجسته پیکارسکی در غرب- پرداخته، همسانی ها و ناهمسانی های این دو نشان داده شد. از این رهگذر می توان علاوه بر ارائه نگاهی انتقادی- تطبیقی به مقامه نویسی و رمان یا داستان پیکارسک، به تاثیر احتمالی مقامه نویسی در سنت پیکارسک نویسی مغرب زمین پرداخت.

تحلیل و بازخوانی داستان ها و روایت ها با هر عنوانی از زمان ارسطو آغاز شد و در ابتدای قرن بیستم با ظهور فرمالیست ها شدت یافت. در همین زمان، ولادیمیر پراپ، با الگو گرفتن از همین روایت شناسان، روشی برای بررسی داستان ها طرح کرد. پراپ دریافت قصه های پریان، به رغم تکثر و تنوع ظاهری، از نظر قهرمانان و عملکردهای آن ها، دارای نوعی وحدت و همانندی است و تمامی کارکردهای موجود در قصه به سی ویک عملکرد محدود می شود. این دستاورد نقطه آغاز علم روایت شناسی جدید به شمار می آید. از آنجایی که نجیب محفوظ، معروف ترین رمان نویس معاصر عرب، از جمله نویسندگانی است که داستان های او سرشار از عناصر نمادین شرقی و قالب های ساختاری نو غربی است، قابلیت بررسی روایی را دارد، این جستار بر آن است تا رمان «روز قتل رئیس جمهور» (یوم قتل زعیم) نوشته نجیب محفوظ را بر اساس نظریه پراپ بررسی و تحلیل نماید و نشان دهد توالی این کارکردها تا چه اندازه می تواند در داستان محفوظ قابل انطباق باشد. دستاورد پژوهش مبین این است که اگرچه شماری از کارکردها در رمان محفوظ پیدا شدنی است، تعداد این کارکردها کاهش یافته، و مصادیقی جدید یافت شده است که در قصه های پریان روسی وجود ندارد. درنتیجه، این امر موجب تفاوت در نوع کارکردهای پایانی داستان محفوظ با قصه های پریان گشته است. همچنین بیان کننده آن است که الگوی پراپ قابلیت بررسی و تحلیل ریخت شناسانه داستان های عربی را دارد.