نشریه مطالعات تاریخی قرآن و حدیث
سال نهم شماره 1 (پیاپی 26، بهار 1380)

حضرت امام چندان به تفسیر قرآن نپرداختند و در موارد ناچیزی که به آن اهتمام ورزیدند، به روش عرفانی - اخلاقی آیات قرآن را تفسیر کرده اند. به نظر نگارنده، عامل اصلی پرهیز امام از تفسیر قرآن دو چیز است: الف - عظمت قرآن، ب - لزوم عمل به قرآن. چون از سویی قرآن در حد بشر نیست؛ بلکه سری میان حق تعالی و ولی الله اعظم، رسول خدا (ص) است و به تبع او نازل شده تا به صورت حروف و کتاب در آمده است.

برخی مساجد و مکان های مذهبی در زمینه ی آموزش قرآن برتری یافتند؛ مثل: مسجد النبی، مسجدالحرام، مسجد جامع بصره، مسجد جامع کوفه، مسجد جامع فسطاط، مسجد الاقصی و قبة الصخره، جامع اموی، جامع زیتونه و جامع قیروان، جامع ابن طولون، جامع الازهر و بارگاه حضرت علی (ع). عمده ی کشورهای اسلامی تا کنون میراث فرهنگی خویش را در زمینه ی شیوه ی سنتی آموزش قرآن حفظ کرده اند که از آن جمله می توان کشور شودان، تونس، عربستان و ایران را اشاره کرد.

از جمع بندی روایات چنین به دست می آید که پیامبر اسلام (ع) در 27 ماه رجب سال اول مبعث به پیامبری بر انگیخته می شود و در شب قدر ماه رمضان همان سال یا نهایتا سال بعد قرآن بر آن حضرت به تدریج شروع به نزول می کند. اولین سوره ای که در ماه رمضان بر او نازل می شود، سوره ی علق است و این منافاتی با نزول سوره ی حمد قبل از آن ندارد؛ چون سوره ی حمد وحیی متمایز از قرآن عظیم به نظر می رسد.

رویات فراوانی که بسیاری از آن از طریق اهل سنت نقل شده بر باطن داشتن قرآن و روایات آن تاکید دارند. علاوه بر روایات، خود قرآن گواه روشنی بر ژرفای خیره کننده ی خویش است. از این رو اصل موضوع مورد قبول محققان همه ی فرقه های اسلامی است؛ گر چه در تفسیر آن اختلاف نظر وجود دارد.

در این مقاله به معنا شناسی روایات ظاهر و باطن پرداخته شدهو دو دیدگاه وجود شناسانه و معناشناسانه در زمینه ی معنای این روایات طرح گردیده و چنین نتیجه گرفته شده است که معنای باطنی به معنایی اطلاق می شود که نوعی خفا داشته باشد و آن به نوع خاصی از معنا، مانند معنای التزامی یا تضمنی یا اشاری و... اختصاص ندارد؛ بلکه شامل مهم ی مواردی می شود که با تدبر در آیات به دست می آید؛ منتها معانی باطنی باید ارتباط دلالی روشنی با ظاهر آیات داشته باشد.