فصلنامه بوم
پیاپی 7-8 (پاییز و زمستان 1395)

آب بنیادی ترین عنصر حیات و بقای انسان در زمین، شاخص ترین موضوع برای استقرار سکونتگاه ها و زندگی انسان و توسعه فرهنگ و تمدن بوده و هست. در دنیای کهن، در مناطق کم آب و فاقد منابع آبی از قبیل رودخانه ها و دریاچه های آب شیرین، توجه به منابع آب های زیرزمینی از جمله چشمه ها، قنات ها و چاه های آب بوده و این امر در طول زمان به دانش بهره برداری و تقسیم آب با روش های بومی و سنتی در جوامع محلی بدل شده است. اهمیت بهره برداری و مالکیت آب در سکونتگاه های روستایی که اقتصاد غالب کشاورزی و باغ داشته و دارند بسیار حائز اهمیت بوده و لذا قوانین منحصربه فردی در میزان و زمان بهره برداری از آب به تناسب سطوح اراضی مالکان وضع و به مدار گردش آب معروف شد. در این گفتار پس از مروری به وضعیت منابع آبدهی در ایران به معرفی برخی شیوه های سنجش زمان تقسیم بندی و مالکیت آب پرداخته شده است.

صنعت گردشگری به دلیل داشتن مزیت های رقابتی به یکی از مهم ترین بخش های حیاتی و موتور رشد و توسعه اقتصادی کشورها تبدیل شده است و در رقابتی تنگاتنگ با کسب و کارهای بزرگ جهان مانند خودروسازی و پتروشیمی قرار دارد. در این مقاله، ضمن بررسی اهمیت گردشگری و توسعه پایدار و با بررسی منابع آماری مشاهده شد که صنعت گردشگری ایران استراتژی های مشخصی جهت دستیابی به توسعه پایدار ندارد و شاخص های مربوط به آن طی سال های اخیر بهبود نداشته است. از آن جا که امروزه سایر کشورها به دنبال دستیابی به توسعه پایدار و در نتیجه مزایای حاصل از آن هستند، لازم است که ایران نیز در برنامه های توسعه ای خود به این موضوع توجه نماید. لذا پیشنهاد می شود که جهت دستیابی به توسعه پایدار مواردی از جمله توجه به بخش خدمات و صنعت گردشگری در برنامه های توسعه ای کشور، ایجاد بسترهای آمایشی مختلف جهت توسعه پایدار گردشگری، بازنگری برنامه ها و سیاست های اجرایی لازم برای بهبود ارکان شاخص رقابت پذیری صنعت گردشگری در ایران، توجه به انواع مختلف گردشگری (گردشگری سلامت، ورزشی، مذهبی و...) و گسترش زیرساخت های لازم جهت توسعه هریک از آن ها برای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و... مد نظر قرار گیرد.

ایرانیان از روزگار کهن تمهیدات و تاسیسات فراوان برای امنیت راه ها و آسایش مسافران اندیشیده و مهیا کرده اند؛ چراکه برخورداری از وضع مناسب اقتصادی و رونق دادوستد و تجارت در گرو آن هاست. یکی از مهم ترین این تمهیدات احداث کاروانسراهای متعدد در گوشه و کنار کشور و نگهداری مستمر از آن ها بوده است.
در زمان های قدیم مقیاس راه ها پرسنگ بوده (که معادل حدود 6 کیلومتر است) و به مسافت هر 4 پرسنگ یک کاروانسرا یا ایستگاه استراحت وجود داشته است و سابقه آن به دوره هخامنشی می رسد؛ هرچند از این دوره کاروانسرای شناخته شده ای در ایران باقی نمانده است. زیباترین، وسیع ترین و بیشترین تعداد کاروانسراها در دشت های فلات ساخته شده و اکثرا متعلق به دوره صفویه است. در اکثر این کاروانسراها اتاق مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اصطبل ها در پشت اتاق مسافران احداث شده است.
نقش حیاتی کاروانسرا وقتی نمایان می شود که مسافران را از طوفان های خاک و شن، گرمای سوزان و دهشتناک بیابان ها، برف و بوران کوهستان ها و چنگال دزدان و راهزنان رهانده و پناهگاهی در اختیارشان نهاده است. در این مقاله سعی داریم به معرفی کاروانسراهای متروک و ناشناخته مخصوصا کاروانسرای شاه عباسی ایوانکی بپردازیم که اقدامات مرمتی روی آن ها بسیار ضعیف بوده است.
روش تحقیق این پژوهش به صورت میدانی، کتابخانه ای و همراه تحلیل های تطبیقی است.

در پی رشد جمعیت و آلودگی های روز افزون محیطی، استفاده از مصالحی که تنها یک بار قابلیت استفاده دارند و پس ماندهای آن ها تا سال ها در طبیعت باقی می مانند نیز افزایش یافته است؛ اما با پررنگ تر شدن مفاهم پایداری و صرفه جویی در مصرف انرژی، استفاده از مصالحی که قابلیت استفاده مجدد و بازگشت به چرخه طبیعت را دارند، امری لازم و ضروری است. در واقع استفاده از این مصالح امری جدید نیست بلکه استفاده از مصالح طبیعی و بومی در اکثر بناهای به جامانده در جهان مشهود است. در معماری ایرانی نیز این مسئله در قالب اصل خودبسندگی به عنوان یکی از اصول معماری ایرانی خودنمایی می کند. از فواید استفاده از مصالح بومی، می توان به صرفه اقتصادی و قابلیت بازگشت به چرخه طبیعی محیط زیست اشاره کرد. امروزه با پیشرفت فناوری، علاوه بر این مصالح که اکثرا بدون اعمال فرایندهای پیچیده ای می توان از آنها استفاده کرد، مصالحی تولید شده است که علاوه بر داشتن ویژگی های مذکور، دارای مشخصه های منحصربه فرد دیگری نیز هستند و به نوعی ضعف های مصالح سنتی را ندارند. در این پژوهش، این مصالح در دو دسته بندی کلی مصالح بومی(سنتی) و مصالح جدید معرفی شده اند تا معماران بتوانند با شناخت و استفاده از این مصالح، قدمی در راه رسیدن به معماری پایدار بردارند.

بافت های تاریخی شهرها، نشانگر هویت و فرهنگ مردمانی اند که تبلور کالبدی یافته اند. آنچه این بافت های تاریخی را به گره ای مسئله دار مبدل کرده است، فرسودگی کالبدی بر اثر گذر زمان و به دنبال آن، آسیب پذیری اجتماعی و فرهنگی است. از این رو توسعه گردشگری در محلات تاریخی ایران که رو به متروک شدن هستند، به واسطه بازآفرینی فرهنگ مبنا می تواند علاوه بر ایجاد آرامش و اطمینان افراد از حضور در محیطی امن و دیدنی، موجب جذب گردشگران شود. از این رو هدف از پژوهش حاضر بررسی و دستیابی به سیاست های بازآفرینی مبتنی بر فرهنگ جهت توسعه گردشگری در محلات تاریخی است. روش پژوهش، توصیفی و تحلیلی است و با اتکا به مرور پیشینه تحقیق از سویی و مطالعات میدانی از سوی دیگر، به تحلیل مسئله می پردازد. در نهایت، پژوهش نشان دهنده این موضوع است که راهکارهای برون رفت از مشکلات و احیای بافت تاریخی ارزشمند در گرو اجرای برنامه هایی است که بر راهبردها و سیاست های تعاملی بین بازآفرینی فرهنگی و گردشگری فرهنگی شهری استوار است. رویکرد گردشگری فرهنگی نیز مانند بازآفرینی به نوبه خود از ابزار موثر در احیای بافت های تاریخی محسوب می شود. بالفعل سازی پتانسیل های بالقوه گردشگری و هویت تاریخی در رابطه ای مستقیم با یکدیگر، حیات واقعی و مدنی شهری را تضمین می کند. جهت تدقیق موضوع، کاربست راهبردهای پیشنهادی در بافت تاریخی محله چرخاب مورد بررسی قرار گرفته است تا زمینه تحول و معاصرسازی یکی از بافت های ارزشمند میراث فرهنگی کشور فراهم شود.

منظر فرهنگی مفهومی است دربردارنده ارزش های فرهنگی-طبیعی که حاصل تعامل میان انسان و طبیعت در طول تاریخ است. علاوه بر این، مناظر فرهنگی دربرگیرنده، حافظ و بیانگر هویت و تاریخ یک منطقه و ساکنان آن هستند و از این ر و حفاظت از مناظر فرهنگی و ارزش های آن از اهمیت بسزایی برخوردار است.
بندر بوشهر نزدیک به دو سده فعال ترین بندر خلیج فارس بوده و با سرزمین های مختلفی از قبیل هندوستان، سواحل آفریقا، اروپا و... مبادلات تجاری و فرهنگی فراوانی داشته است؛همچنین به علت حضور فعال نیروهای بیگانه در شهر، عناصری از فرهنگ آن سرزمین ها به فرهنگ این منطقه وارد شده که تاثیر آن را می توان در برخی اصطلاحات زبانی، بعضی فرم ها در معماری و نیز برخی رفتارها در مراسم اجتماعی مشاهده کرد.
بوشهر بیشترین ارتباط بازرگانی را با هند و سواحل آفریقا داشته و این ارتباط به اندازه ای بود که این شهر به دروازه هند معروف شده بود. این ارتباطات علاوه بر تاثیری که بر آداب و رسوم این منطقه داشته ، بر معماری و شهرسازی بافت قدیم بوشهر نیز بی تاثیر نبوده است. با توجه به ارتباط دریایی بوشهر با شهرهای حوزه خلیج فارس و هندوستان، شباهت هایی میان معماری بوشهر و این مناطق مشاهده می شود که حاکی از ارتباط و تاثیرگذاری دو طرفه بین بوشهر و برخی شهرهای هند به خصوص دهلی است. در این پژوهش سعی شده است، شباهت های معماری بوشهر و دهلی و نقش این عناصر در تشابه منظر فرهنگی این دو شهر شناخته و بررسی شود. روش تحقیق، مطالعه اسناد تاریخی و مدارک و مستندات تاریخی و کتابخانه ای و تحلیل و مقایسه دو شهر بوشهر و دهلی به منظور بازشناسی تشابهات منظر فرهنگی این دو شهر از نظر کالبدی (عملکردی و تزئینات معماری) است.

گنبد مسجد جامع عباسی با ارتفاع 50 متر، دهانه 22 متر و ارتفاع بین دوپوسته 11 متر، عظیم ترین گنبد دوپوسسته گسسته نار در معماری جهان است. این مسجد در ضلع جنوبی میدان نقش جهان اصفهان در دوران شکوه حکومت صفوی ساخته شده است.
در این گفتار در ابتدا بستر مسجد جامع عباسی و بافت دولت خانه صفوی اصفهان را معرفی کرده و مستندسازی های انجام شده از مسجد را از ابتدا تاکنون بررسی و سپس روش پیشنهادی مستندسازی سه بعدی و لایه به لایه را با استفاده از نرم افزار Google Sketch Up با ارائه مستندسازی سه بعدی صورت گرفته مطرح کرده ایم. در ادامه ساختار سازه ای گنبدهای دوپوسته گسسته نار و گنبد مسجد جامع عباسی را بررسی کرده و با مقایسه تطبیقی این گنبد با گنبد مدرسه چهارباغ، آسیب های واردشده بر آن را به صورت ظاهری بر مبنای تصاویر و شرایط موجود شناسایی کرده و سپس به آسیب شناسی محاسباتی آن با کمک نرم افزار ANSYS به روش اجزاء محدود پرداخته و آن را از نظر دو نوع آنالیز استاتیکی خطی و مودال بررسی و نتایج به دست آمده از آنالیز را ذکر کرده ایم. در نهایت، با توجه به دو نوع آسیب شناسی صورت گرفته، طرح مرمت پیشنهادی را ارائه داده و با در نظرگرفتن یک حالت فرضی برای سازه، و به کاربردن روش اجزاء محدود برای طرح مرمت و حالت فرضی، نتایج به دست آمده را با آنالیزهای قبلی مقایسه و نتیجه گیری نهایی خود را بیان کرده ایم.
هدف ابتدایی این پژوهش شناخت ساختار گنبد دوپوسته گسسته نار مسجد جامع عباسی و کاربرد و نقش دیوارک های خشخاشی و کلاف های چوبی در آن و هدف نهایی، شناسایی و تحلیل آسیب های وارده بر این و سپس ارائه طرح درمان پیشنهادی برای حفاظت از آن است.
روش تحقیق این گفتار کاربردی، نحوه گردآوری اطلاعات توصیفی و تحلیلی، نوع داده ها کمی و کیفی، چگونگی جمع آوری داده ها میدانی و کتابخانه ای، روش تحلیل داده ها شبیه سازی با استفاده از نرم افزارهای مناسب و انجام تحلیل های سازه ای و ابزار تحقیق جمع آوری اطلاعات، مدارک و اسناد و سپس شناخت و در نهایت تحلیل و تفسیر است.

قیچک با نام های غژک، سرود، سارود و سروز از گذشته های بسیار دور در بیشتر نقاط ایران رواج داشته و در کتاب ها و رساله های معتبر موسیقی از آن نام برده شده است. این ساز جزو دسته سازهای زهی، کمانی (آرشه ای) قرار دارد. ریشه اصلی این ساز سیستان و بلوچستان است و از سازهای اصلی این منطقه محسوب می گردد. در حال حاضر تمرکز عمده این ساز در ایران فقط منطقه بلوچستان و منطقه سیستان است و به برخی از نواحی دیگر مانند کهنوج در استان کرمان، میناب، بند چارک و بستک در استان هرمزگان نیز مهاجرت کرده است. هم اکنون در استان هرمزگان این ساز را کولی ها بیشتر می نوازند. این ساز در بلوچستان پاکستان و افغانستان نیز رایج است ( اغلب مردم قیچک را با نام ساز افغانی می شناسند). واژه سرود ظاهرا تحریف شده سروز، همان سازی است که در بلوچستان پاکستان به آن ساوز (سارود) می گویند و در زبان فارسی قیچک یا غژک معروف است (در میناب گاه به آن میروک نیز می گویند).
درشماره سوم پاییز 94 این فصلنامه در مورد قیچک بلوچی و خاستگاه و مختصات فنی آن گفته شد. در ادامه مطالب گذشته به معرفی قیچک های شهری (جدید، تغییریافته) پرداخته خواهد شد.
این نوع قیچک که تحت عنوان “قیچک شهری” یا “تغییریافته” از آن نام برده و ساخته می شود، از سابقه زیادی برخوردار نیست و در واقع، حدود اوایل دهه 40 شمسی توسط “استاد ابراهیم قنبری مهر“ 1 طراحی شد.
بهره گیری از قیچک بلوچی، تغییراتی در الگو و اندازه ها، حذف سیم های رزنانس و... منتج به سازی شد که مانند کمانچه و ویلن در ارکستر موسیقی ملی و سنتی قابل استفاده باشد

در بررسی های اخیر زمینی باستان شناسی حوزه شوشتر، گوردخمه های ارزشمندی در دره گوری روستای حسن شاهی شوشتر بازشناسی شد که دارای ویژگی های منحصر به فردی است و از نظر معماری صخره ای و فرهنگی چنین ویژگی هایی را دارند:1 – این دو گوردخمه بر مسیر راه ارتباطی سرزمین های بلند دشت شوشتر قرار دارند؛
2 – نمای بیرونی آنها دارای تزئینی دست کند به شکل سه طاق هلالی است؛
3 – ورودی گوردخمه شامل چهارچوب و در یک لنگه چوبی است؛
4 – گوردخمه ها در سنگ های آهکی سازند آغاجاری در پسکرانه های خوزستان ایجاد شده اند؛
5 – نما و اتاقک ها با تیشه حجاری شده اند که این تکنیک در شوشتر عمومیت داشته است؛
6 – هر دو گوردخمه دارای چند استودان اند؛
7 – بر نمای بیرونی گوردخمه جنوبی یک نشان خطی زبان پارسیک وجود دارد؛
8 – گوردخمه ها احتمالا متعلق به حکام الماییدی همزمان با دوره اشکانی ساسانی در خوزستان بوده اند.
در این مقاله به توصیف و مقایسه گوردخمه های شناسایی شده با نمونه های شاخص دوره های تاریخی در خوزستان و ایران پرداخته شده است و انتساب آن ها به الماییدها بر اساس داده های فرهنگی و نشان خطی تحلیل می شود.

زیبایی و هنر جزء لاینفک زندگی بشر بوده است. میل به زیبایی ها از اقوام بدوی بشر تاکنون هنرهای خاصی د را در سراسر گیتی به وجود آورده است. اقوام بدوی بشر از ابتدا تا به امروز در جست وجوی یک زندگی آرام و بهتر یا فرار از شرایط جوی نامناسب مانند خشکسالی ها، سیل یا جنگ ها در حال کوچ به مناطق مختلف گیتی بوده اند و گویش، هنر و فرهنگ خود را به عنوان سند هویت شان همیشه همراه برده اند.
از زمانی که انسان ها توانستند با استفاده از گیاهان و حیوانات به زندگی و معاش خود سروسامان دهند، به فکر استفاده از پوست، پشم و الیاف تولیدشده از گیاهان و حشراتی همچون کرم ابریشم برای پوشش و محافظت خود در برابر سرما و گرما شدند که به کارگیری الیاف طبیعی برای تولید و بافت پارچه از بزرگ ترین دستاوردهای بشر بدوی بوده است. عموما پارچه های بافته شده که با ابتدایی ترین ابزار و روش ها بافته می شدند، بسیار ساده با تار و پودی عمودی افقی بودند. از آنجا که این پارچه ها بسیار ظریف بوده و نسبت به شرایط محیطی و زیستی فوق کم دوام بودند، بر این باور شدند که می توان با استفاده از روش های مختلف سوزن دوزی در قسمت هایی از لباس که بیشتر در معرض فرسایش است، استحکام بیشتری به آن بدهند؛ چراکه تارهای عمودی و افقی پارچه مجددا با رنگ های زیبا و نقوشی که عمدتا ملهم از طبیعت پیرامون، عقاید و اسطوره های آنان بود مزین و دوخته می شد. پس می توان گفت که درگذشته بیشتر به عنوان یک ضرورت از سوزن دوزی ها استفاده می شده است؛ این درحالی است که امروزه صرفا برای تزیین البسه و سایر محصولات همچون کوسن، آباژور، روتختی، رومیزی و . . . استفاده می شود. سوزن دوزی هنری بدوی بوده که در بیشتر نقاط دنیا با تکنیک ها، رنگ بندی و ابزار و نقوش خاص هر منطقه رایج بوده است. این هنر در کشورهایی همچون مکزیک، آمریکای شمالی، چین، هند، روسیه اوکراین، پاکستان، برزیل، آلاسکا و... رایج بوده است. دراین مقاله سعی شده است تا به بررسی سوزن دوزی های سایر ملل و شباهت آن ها از نظر تکنیک، نقوش، رنگ و ابزار با سوزن دوزی های رایج ایرانی خصوصا بلوچ دوزی بپردازیم.

اساطیر همیشه بهترین رسانه برای بیان نمادین اندیشه دینی به شمار می آیند که برآمده از واقعیت اند. دین زروان نیز از این ویژگی برکنار نیست. زروان خدایی ابدی است که خلق نشده بلکه همیشه بوده است و زروانیسم آیینی ایرانی است که هستی، مبنا و منشا آن را زمان می داند و به مفاهیم فلسفی مهمی همچون پیدایش هستی، منشا عالم، آفرینش کی هانی، زمان و... می پردازد. در این آیین، فلک و صور فلکی تاثیری انکارناپذیر بر زندگی انسان دارند و از آنجا که زروان خدای بخت و تقدیر است، انسان در جبر و سرنوشتی که برای او رقم خورده است، اختیاری ندارد.
مکتب زروانی ریشه کهن دارد، اما بلوغ فکری و فلسفی آن در دوره ساسانی بود و سپس با ورود اسلام به ایران به تدریج رو به ورطه خاموشی گرایید. اعتقاد زروانی رخت بربست، اما در جامعه ایرانی مسلمان به گونه ای ادامه یافت و هوادارانش که بسیاری هم از دانشمندان بودند تا قرن ها پس از اسلام بر عقاید خود پایدار بودند؛ آنچنان که اعتقاد به دهر و زمانه به مثابه منشا سرنوشت و... در باورهای ایرانیان جای گرفت.
در این مقاله سعی شده است به آیین زروان در دوران های مختلف ایران باستان و تاثیرپذیری باورهای مردم ایران از این آیین پرداخته شود.

ماکلمه، کنجه نون، سیو حلوا و کماج چهار نوع از ده ها نوع شیرینی مازندرانی است که با دو ماده اصلی برنج و شکر طبخ می شوند و در این مقاله به آنها پرداخته شده است. قبل از پرداختن به شیوه پخت و موارد مصرف این شیرینی ها در منطقه مازندران، نگاهی کوتاه و گذرا به تاریخچه ورود شکر و برنج به ایران شده است.

لاک پشت سبز یکی از هشت گونه لاک پشت دریایی جهان و یکی از پنج گونه لاک پشت دریایی است که به خلیج فارس تردد دارد. لاک پشت سبز از گونه های غالب سواحل شمالی خلیج فارس نیز به شمار می رود که در کرانه های ماسه ای کم شیب آن تخم گذاری می کند. این لاک پشت که از نظر حفاظتی در خطر انقراض است در معرض تهدیدات طبیعی و انسانی متعددی است. لاک پشت های دریایی همچنین به طور خاص لاک پشت سبز در معرض تهدیدهای ویژه ای قرار دارند که جمعیت آنها را در سراسر جهان با کاهش مواجه کرده است. شناخت ویژگی های مرفولوژیک و فیزیولوژیک این خزنده دریایی کمک زیادی به حفاظت و مدیریت زیستگاه این گونه حساس دریایی می کند.

رابطه انسان و طبیعت و زیبائی های آنها ریشه در تاریخ زیست انسان دارد و تبلور این ارزش در باغ آرایی و کشت و کار گل های زیبا و معطر است. این توجه و علاقه مندی باعث مهاجرت و عبور از مرزها و جغرافیاهای متعدد توسط حاکمان و پیروزمندان جنگلها ویا تجار خوش ذوق بوده و بعضا توانسته به نماد در کشورهای مختلف نیز بدل شود و در این میان رز با تنوع گونه و نامهای مختلف در بسیاری از کشورها از جمله ایران دارای جایگاه منحصر به فردی شده است.
در مقاله حاضر بدون اشاره به روش های کشت و داشت و باغبانی این گل زیبا به معرفی عمومی و گونه های متنوع آن در ایران اشاره خواهد شد.

چادر های مغولی به عنوان نمونه شگرفی از معماری بومی مورداستفاده انسان ها بوده است. در این گزارش به بررسی این مسکن بومی و تاریخچه و ویژگی های سازه ای، طراحی و جزئیات و تزئینات آن و مواد و مصالح و نحوه ساخت این چادر ها پرداخته می شود. امروزه این چادر ها با داشتن ویژگی های منحصر به فرد به صورت پیش ساخته و فراگیر در اختیار عموم قرارگرفته که یادآور سنت دیرینه سکونت مغول هاست.