نشریه معارف عقلی
پیاپی 32 (بهار و تابستان 1395)

مسئله انخلاع روح اختصاصی به عارفان مسلمان ندارد و دعاوی آن از بسیاری از پیروان نحله ها و ادیان گوناگون اعم از توحیدی و غیر توحیدی گزارش شده است. حال پرسش آن است که آیا در این حالت، روح به کلی از بدن جدا شده و هیچ علقه ای به بدن پیدا نمی کند؟ آیا روح، جدای از بدن دنیوی، به گشت و گذار پرداخته و سپس به کالبد خود باز می گردد؟ آیا در این هنگام مغز انسان از کنش ها و واکنش های خود بازایستاده و هر چه روح می بیند و می شنود در جریده خود روح ثبت شده و به مغز منتقل نمی گردد؟ بر پایه یافته های جدید بشر چنین پدیده هایی نمی تواند بدون کارکرد بدن فیزیکی رقم بخورد. در این راستا شواهدی وجود دارد که نقش بدن فیزیکی را در این امر نشان می دهد. با توجه به پاره ای از روایات نیز می توان به ارتباط وثیق میان روح و جسم پی برد؛ به گونه ای که کارکرد هر یک بدون دیگری ممکن نخواهد بود. همه این امور نشان می دهد که پدیده هایی همچون انخلاع روح نیاز به بازنگری تازه ای دارد.

مقاله پیش رو با هدف تبیین جایگاه امامت شیعی در پیدایش و ماندگاری جهان که یکی از موضوعات مهم جهان شناسی عرفانی است از چشم انداز احادیث و عرفان اسلامی نگارش یافته است. از نگاه جهان شناسی عرفانی، وجود انسان کامل و ولی، در این جهان ضروری است. عارفان شیعه، با تکیه بر دعاها و احادیث وارده، ائمه اطهار را صاحب ولایت و مصداق انسان کامل می دانند و افزون بر اینکه به امر الهی، در پیدایش سایر مخلوقات نقش داشته اند، بلکه ماندگاری جهان نیز به خاطر وجود آنان است و از همین رو، زمین هرگز نمی تواند از وجود یکی از آنان تهی باشد. البته همه اینها به خواست و اراده الهی است. تحلیل این جنبه از جایگاه امامت شیعی در جهان شناسی عرفانی و بیان تفاوت دیدگاه عارفان شیعه با عارفان اهل سنت در این زمینه، از جمله دستاوردهای این پژوهش است.

سالک راه حق با پیمودن سفری چهار مرحله ای که به «اسفار اربعه» شهرت یافته است، خود را به حضرت حق عزوجل رسانده، به بقای پس از فنا دست یافته و به دستگیری از خلایق می پردازد. این سفرهای چهارگانه که به ترتیب عبارت اند از: سفر «من الخلق الی الحق»، «فی الحق بالحق»، «من الحق الی الخلق» و «فی الخلق بالحق»، از شهرت فراوانی برخوردارند و آیت الله شاه آبادی بر پایه همین الگو، و همچنین بر اساس آیات مربوط به ملاقات حضرت موسی و حضرت خضر اسفار اربعه را به صورت دیگری که عبارت است از سفر «من الخلق الی الحق المظهر»، «من الحق المظهر الی الحق الظاهر»، «من الحق الظاهر الی الحق الباطن» و «من الحق الباطن الی الخلق» مطرح و تبیین می کنند. از مهم ترین ویژگی های اسفار اربعه مرحوم شاه آبادی، می توان به تکیه داشتن آن بر آموزه های قرآنی و روایی و همچنین توجه ویژه آن به جایگاه انسان کامل در امر سیر و سلوک اشاره کرد. مقاله پیش رو، به شرح اسفار اربعه و آرای مرحوم شاه آبادی در این زمینه خواهد پرداخت تا به این وسیله درک بهتری از کیفیت سلوک برای ما حاصل شود.

ذات گرایی در باب تجربه عرفانی بر آن است که تجربه عرفانی دارای ذات واحد و در همه سنت های دینی یکسان است. این ادعا بین همه ذات گرایان مشترک است اما برای اثبات یکسانی آن سه معیار می توان شناسایی کرد. برخی وحدت تجربه شونده، برخی وحدت خصوصیات پدیدارشناختی، و برخی دیگر محض بودن را گوهر ذاتی تجربه عرفانی دانسته اند. در این مقاله معیارهای سه گانه یادشده، تبیین و بررسی می گردد.

امام خمینی برخلاف دیگر عارفان مسلمان، عرفان را از سطح فردی و اخلاقی وارد سیاست و جامعه کرد و بی شک یکی از مهم ترین آثار امام که این ویژگی را دارد، وصیت نامه ایشان است. امام در وصیت نامه خود نمونه های گوناگونی از تجلیات عرفانی خویش را با اختصار یا اشاره بیان می کند. مباحثی از عرفان مانند اسم مستاثر، انسان کامل، قرآن صاعد و جایگاه ائمه اطهار، امدادهای غیبی و قلب مطمئن را بیان می دارد و افزون بر آن، همچون دیگر عارفان وارسته، تواضع و فروتنی خود را آشکار می سازد. ایشان از همه حوزه های جامعه می خواهد که به تزکیه و تهذیب نفس بپردازند. از این رو می توان گفت که امام در وصیت نامه خود، به روشنی، عرفان خویش را نشان داده است؛ عرفانی که فردی نبوده و در سیاست و جامعه راه یافته است.

با نگاه به موج گسترده معنویت های نوظهور و ترویج ادیانی همچون هندوئیزم و بودائیزم، به عنوان معنویت هایی بدون مرز، مباحثی مانند یوگا، در جهان ترویج و تبلیغ می شوند و با برچسبی از آئین های قدسی در پی جایگزینی ادیان الهی و کلاسیک هستند. در این پژوهش سعی شده است تا با بیان پیشینه کوتاهی از یوگا و اقسام آن، مبانی، روش و غایت یوگا تبیین شود. سیر واژگون کمال، ثنویت ماده و روح در فلسفه سانکهیا و شرانگاری بدن، نفی ذهن و کنش در یوگای چینی ژاپنی و کم رنگی خدا در یوگای بودایی، از جمله اشکالات یوگا در اقسام گوناگون آن است. برخلاف عرفان اسلامی که در آن مفهوم مراقبه اسلامی بر وجود رابطه میان خدا و انسان و با رویکرد ذهنی عملی، از طریق توجه به ذکر الهی و رسیدن به قرب خداوند شکل گرفته است. مفهوم گسترده مراقبه اسلامی خارج از شکل، مکان و زمان خاصی است و برخلاف نگرش هندی چینی، در متن زندگی جریان دارد. البته گرایش هایی هم بوده است که با نزدیکی به تفکر هندی و ایرانی و یا تاثیرپذیری از شمنیزم، سر از سماع و تمرکز بر اجسام در آورده است که به عنوان یک آسیب، قابل شناسایی است.