فصلنامه علوم حدیث
سال بیست و دوم شماره 1 (پیاپی 83، بهار 1396)

از مسائل مهمی که در تاریخ تفکر اسلامی درباره دین شناسی مطرح بوده، این است که با چه روشی می توان صحت و سقم گزاره های دینی را ارزیابی کرد؟ اندیشوران مسلمان به این پرسش پاسخ های متعددی داده اند که بیشتر پاسخ ها ذیل دو عنوان کلی عقل گرایی و نص گرایی (نقل گرایی) جای می گیرد. ذیل هر یک از دو عنوان عقل گرایی و نص گرایی دیدگاه های گوناگونی وجود دارد. یکی از دیدگاه هایی که ذیل نص گرایی پدید آمده، نص گرایی بر اساس عقل فطری است. بر اساس این دیدگاه، عقل فطری در کشف معارف دینی از اعتبار تام برخوردار است و در مقابل، عقل گرایی فلسفی در دین هیچ ارزشی ندارد. علامه مجلسی از کسانی است که این دیدگاه را با ذکر ادله ای پذیرفته است. در این نوشتار به روش توصیفی _ تحلیلی، پس از تبیین دیدگاه یاد شده، ادله و مبانی علامه ارزیابی شده و معلوم گردیده است که برخی از دلیل های ایشان قابل دفاع نیست.

صحت یک متن حدیثی، افزون بر روش های شناخته شده اعتبارسنجی سندی، به هماهنگی متن حدیث نیز وابسته است. یکی از مواردی که در برخی روایات مشاهده می شود، عدم تطابق عدد و معدود در متن حدیث است. احادیثی وجود دارد که پیشوایان دینی در آن با بیان عددی به شمارش خصایص می پردازند، ولی تعداد آن ها در متن روایت با عدد اولیه سازگار نیست. در این پژوهش با عنوان کردن برخی از این احادیث، به حل این مشکل در روایت خصایص انبیا پرداختیم و با دست یابی به متن اصلی، بررسی واژگان و تشکیل خانواده حدیث به این نتیجه رسیدیم که در این روایت، عبارتی از متن روایت سقط شده که نشان از آن دارد که دو صفت مازاد صدق و امانت، نه به عنوان مکارم اخلاق، بلکه به عنوان یک هنجار به شمار می آید و این رغبت در ازدیاد این دو صفت است که می تواند به عنوان مکارم اخلاق محسوب شود.

در میان دانش های حدیثی، دانش «فقه الحدیث» از اهمیت بسزایی برخوردار است. عالمان و پژوهش گران عرصه دانش حدیث و اصول الفقه، فهم حدیث و متن را در گرو طی کردن دو مرحله می دانند: یکی معنای متن (مراد استعمالی) و دیگری فهم مقصود (مراد جدی). مرحله اول را می توان با روش و ابزار خاص خود پشت سر گذاشت؛ اما فهم مقصود گوینده تنها از طریق بهره مندی از قراین امکان پذیر است. به نظر می رسد که باورهای کلامی یکی از قراینی است که می توان از آن برای فهم مقصود بهره برد. این نوشتار درصدد تبیین چگونگی استفاده از باورهای کلامی در فهم حدیث است. همچنین تلاش می کند آسیب های این قرینه را شناسایی کند. با بررسی انجام شده روشن شد که در صورت داشتن شرایط پنج گانه، می توان به باورهای کلامی به عنوان قرینه متصل لبی برای فهم حدیث استناد کرد. شش آسیب جدی را نیز شناسایی و بررسی کرده ایم که متوجه این قرینه اند.

اخذ روایت از راویان مذاهب مخالف، در هر یک از مذاهب اسلامی چارچوب های ویژه ای دارد. از دیرباز، عالمان هر مذهب، بر اساس اصول جرح و تعدیل و با در نظر گرفتن میزان تاثیر مذهب راوی در محتوای روایات او، قواعدی را برای گزارش و اخذ روایات راویان مذاهب دیگر وضع نموده اند. منابع اهل سنت، برای اخذ روایات راویان غیرسنی، از قاعده ای کلی، به نام بدعت نام برده اند. اما آیا این ملاک از کارآیی لازم در ارزیابی راویان مذاهب مخالف اهل سنت برخوردار است؟ این پژوهش میزان مدخلیت بدعت در جرح راوی و مهم ترین اشکالات وارد بر آن را بررسی می کند. وجود ابهام های راهبردی در تعریف بدعت و تعیین مصادیق آن و ناتوانی قاعده بدعت در ضابطه مند ساختن روایت از راویان مذاهب مخالف در مقام عمل، از مهم ترین اشکالات این قاعده است.

ابن عباس از مشاهیر صحابه در تفسیر و روایت است که با القاب و عناوین برجسته ای از او یاد شده است. علی رغم نقل اخبار فراوان از او در منابع شیعی و همسویی بخشی از این روایات با عقاید شیعه، در برخی منابع متقدم امامیه روایات قدح آمیزی در مذمت او وجود دارد که خیانت به امام علی و لعن از سوی ایشان و مذمت از سوی برخی امامان و بزرگان شیعه از جمله آن هاست. اما تحلیل این روایات و تطبیق آن ها با سایر اخبار مشابه یا هم مضمون و روایات نقل شده درباره مشی سیاسی و اجتماعی ابن عباس و همراهی او با امام علی و امام حسن و همسویی او با مواضع اهل بیت تا پایان حیاتش، نشان دهنده آن است که روایات قدح آمیز درباره ابن عباس احتمالا از سوی امویان یا زبیریان برای تخریب جایگاه علویان جعل شده که برخی از آن ها به منابع شیعه نیز راه یافته است.

غلو، به عنوان جریان انحرافی در دین، باعث آسیب هایی از جمله دین گریزی شده است. آقای معروف حسنی در مقابل روایات غلوآمیز موضع گرفته و به بررسی این روایات پرداخته و با توجه به این که بسیاری از روایات را به دلیل غلوآمیز بودن، جعلی دانسته است، بررسی ارتباط میان غلو و جعل از دیدگاه ایشان، ضروری می نماید. ایشان در برخورد با احادیث غلوآمیز، در برخی موارد بر خلاف مبنای نقد حدیث خود عمل کرده و اتهام به غلو را برابر با جعل دانسته است. بنا بر این، درباره معیار ارزیابی ایشان از روایات غلوآمیز وجعلی دانستن آن ها چند اشکال اساسی وجود دارد: خلط میان عدم حجیت با جعل، بررسی حدیث با تاریخ نامعتبر، تتبع ناقص در شرح حال راویان متهم به غلو، حکم به جعل تفاسیر باطنی صحیح، اهمیت ندادن به سنت رد علم به معصومان و عدم احتمال تصحیف ، تحریف و وضع جزئی به جای وضع کامل روایت.