فصلنامه مطالعات عملیات روانی
پیاپی 15 (بهار 1386)

بروز جنگ در حوزه عملیات روانی نتیجه برخورد منافع است. از دیدگاه کلاوزویتس نوع سلاح ها ممکن است تغییر کند، اما جنگ همیشه بر دو اصل مهم، استراتژی و تاکتیک مبتنی است. عملیات روانی باید همچون عملیات نظامی دقیق باشد. طراحی استراتژیک روز به روز با اهمیت تر می شود. کشورها ناگزیرند چگونه حمله کردن و محاصره رقبا را فراگیرند، بیاموزند چگونه از خود دفاع کنند و کی و چگونه به جنگ بپردازند. پیش بینی اقدامات و تحرکات رقیب مستلزم بهره مندی از هوش سرشار است، کارشناس عملیات روانی نیز ناگزیر باید همچون فرمانده نظامی، شخصیتی توانمند، مدبر، شجاع و بردبار باشد.

قرآن را نباید یک کتاب علمی و طبیعی تصور کرد که در پی تشریح و تبیین قوانین و فرمول های فیزیک و شیمی و یا هیئت و زیست شناسی است، همچنان که نباید آن را کتاب تاریخ پنداشت، که در پی انعکاس رویدادها، اتفاقات، جریانات، حوادث، فراز و نشیب های زندگی اقوام و امت ها و یا در پی وقایع نگاری است. قرآن نه این است و نه آن، اما کتابی است که شاید بیش از هر کتاب و هر مکتب علمی دیگری طبیعت و تاریخ را به عنوان دو منبع مهم معرفت و شناخت معرفی می کند پیروان خود را با سبک ادبی ویژه اش و در راه اهداف تعالی خواهانه تربیتی و سازندگی اش به شناخت رموز و اسرار و قوانین و نظامات حاکم بر طبیعت و به شناخت سنن و ضوابط و قانون مداری حاکم بر سیر تاریخ و جامعه فرا می خواند. در این مقاله سعی بر آن است تا از منظر دیگری بر اعجاز قرآن بپردازد و از این طریق به اقناع مخاطب بپردازد. این نظرگاه اعجاز ادبی قرآن است.

اشاره
امریکا حدود پنجاه درصد ثروت جهان را در اختیار دارد ولی جمعیتش تنها 3/6 درصد جمعیت جهان است. در چنین وضعیتی، این کشور درصدد است با ایجاد یک الگوی رابطه بتواند این موقعیت را بی آنکه به منافع ملی آن آسیبی جدی وارد آید، در دستور کار خود قرار دهد. برای این کار باید احساسات و افکار عمومی جهانیان را با خود همراه کند و به این منظور به اهدافی مبهم و غیرواقعی نظیر حقوق بشر، ارتقا معیارهای زندگی و ایجاد (به اصطلاح) دمکراسی، متوسل می شود. در این مقاله، به تاریخ اخیر امریکا و تبلیغاتی که برای توجیه آن در نزد مردم این کشور به کار گرفته شده می پردازد. بافت تاریخی درگیری ها به طور خاص مورد تاکید قرار می گیرد.

اشاره
تجربیات بازاریابی در صنعت فناوری اطلاعات دربرگیرنده نکات مهمی درخصوص ماهیت مدیریت استراتژیک عملیات روانی و روابط میان سطوح مختلف استراتژی در یک سازمان است؛ نکاتی که بارها و بارها به عنوان موضوعاتی مهم در سراسر این مقاله مطرح خواهند شد. این تجربیات هم چنین اهمیت رویکردهای دقیق و به موقع به تمایلات مشتریان (براساس دیدگاه عملیات روانی مخاطبان) روندهای محیطی و اقدامات رقبا در طراحی استراتژی های موفق در هر سطح را نشان می دهد. پیش تر سازمان های عملیات روانی به ویژه در کشورهای بزرگ دارای بخش ها و واحدهای فعالیت متعدد و مختلف که از زنجیره ای از استراتژی های به هم وابسته پیروی می کنند بودند. هر استراتژی در سطوح مختلف سازمان طراحی می شود و به مجموعه مسائل مختلفی می پردازد. هدف سازمان های عملیات روانی نیز کسب برتری در بازار (جامعه هدف) است. بنابراین این سطح از استراتژی؛ جهت حرکت یک سازمان به سمت تحقق ماموریت تعیین شده اشت، نوع فعالیت هایی را که باید به آنها بپردازد و سیاست های مدیریت عملیات روانی استراتژیک و سیاست های رشد آن سازمان را مشخص می کند. در این مقاله نویسندگان سعی دارند فرایندهای مشابه در بازاریابی و عملیات روانی را با یکدیگر تطبیق و از الگوهای بازاریابی در تهاجم به بازار و کسب برتری با رقبا حداکثر استفاده را بنمایند.

رشد ارتباطات در جهان در حال توسعه، نمایانگر نیروی کلیدی گسترش جهانی فرایندهای روانی به منظور اثرگذاری به مخاطبان است. عملیات روانی و فناوری های مرتبط با آن نمود ابزار قدرت کم هزینه و بسیار منظم و قاعده هنری است که در میان صاحبان قدرت محبوبیت دارد. دسترسی تمامی مردم و حتی گروه های کوچک به توانایی عملیات روانی آنها را صاحب اقتداری نامتناسب با جایگاه آنها می کند از سوی دیگر، در حال حاضر امنیت ملی غرب و به ویژه کشورهای سلطه گر مانند امریکا و انگلیس، کاملا وابسته به اقناع افکار و در بسیاری از موارد فریب افکارعمومی است، از آنجایی که دکترین عملیات روانی جمهوری اسلامی بر اساس آموزه های دینی و اسلامی مبتنی بر روشنگری و اشاعه کلام حق است. این مقاله به دنبال بیان زوایای تاریک و نهان دستگیری متجاوزان انگلیسی به سرزمین جمهوری اسلامی است و در نهایت اهمیت و قابلیت های عملیات روانی خودی و دشمن و پیامدهای آن در عرصه جامعه و نظام بین الملل مورد بررسی قرار می گیرد.

این مقاله بر نحوه استفاده انگلستان از تبلیغات و مدیریت رسانه ها در طول جنگ افغانستان در سال 2001 متمرکز است و آن را با راهبردهای امریکا مقایسه می کند. همچنین، راهبردهای داخلی و برون مرزی انگلستان را در برآوردن اهداف جنگ و جنگ اطلاعات مورد بررسی قرار می دهد. این تحقیق با اثبات اینکه تبلیغات هم در سیاست خارجی و هم در حفظ حمایت مردمی از ابزار مهم و اساسی محسوب می شود، نشان می دهد که این عنصر چگونه در سیاست خارجی انگلستان و دستور کارهای سیاست داخلی این کشور جای گرفته و چگونه نقش آن در تحولات نظام بین المللی به رسمیت شناخته شده است. این مقاله در صدد است به این سوالات اساسی پاسخ دهد:1- اهمیت تبلیغات و مدیریت رسانه در جنگ افغانستان به چه میزان بود؟
2- چه راهبردهای داخلی و خارجی در روند جنگ مورد استفاده قرار گرفت؟
3- نقش انگلستان در جنگ تبلیغاتی چه بود؟
4- تجارب این جنگ اطلاعاتی چه تاثیری بر راهبردهای تبلیغاتی و سیاستهای رسانه ای این کشورها برجای گذاشت؟

با پایان جنگ رژیم صهیونیستی علیه حزب الله لبنان و ناکامی این رژیم و با توجه به رسوایی های اخلاقی رهبران ارشد آن، نداشتن وحدت و یکپارچگی میان اعضای حزب کادیما در زمینه مسائل داخلی و خارجی، ناکارآمدی این حزب، ائتلاف ناهمگون اعضای حزب ازگروه های سیاسی مختلف که هر کدام از آنها صرفا به دنبال منافع شخصی خود هستند و بی اعتمادی شهروندان رژیم صهیونیستی به اعضای حزب، باعث شد انتقادات از سران ارشد رژیم افزایش یابد به گونه ای که، دولت را مسئول ناکامی در جنگ و رکود اقتصادی پس از آن برشمردند و خواستار استعفای اعضای دولت ( پرتز، پلسنر، حالوتس، رامون، کاتساف و پسرش ) شدند. همین مسائل زمینه ساز شکست استراتژیک کادیما شده و انتقادات گسترده ای را برای این حزب به دنبال داشته است. البته دولتمردان رژیم صهیونیستی نیز برای نجات کادیما تلاش های داخلی و منطقه ای را انجام دادند. علاوه بر این شکل گیری مثلث «ایران، سوریه، لبنان و حماس» در بحران خاورمیانه یعنی استمرار وضعیت پیچیده فلسطین اشغالی که مانعی است بر سر راه تحقق اهداف سلطه طلبانه رژیم صهیونیستی و حامیان غربی آن، باعث شده است تا آسیب رسانیدن به این ائتلاف در دستور کار برنامه استراتژیک امریکا و رژیم صهیونیستی قرار گیرد. بر همین اساس آشفتگی شدید اقتصادی، سیاسی و روانی گسترده رژیم صهیونیستی، مقامات امنیتی آن کشور را واداشت تا استراتژی روانی جدیدی را برای مقابله با ایران در پیش گیرند. این استراتژی که مبتنی بر جنگ تبلیغاتی گسترده ای علیه ایران است سعی دارد خطر هسته ای ایران را خطری برای همه جهان جلوه دهد.

طی سال های اخیر به خصوص بعد از حوادث 11 سپتامبر 2001 شاهد افزایش اسلام ستیزی در قاره اروپا می باشیم. در قاره اروپا اقلیت مسلمانان این قاره دیگر برخلاف دهه های 70 و 80 قرن 20 میلادی صرفا برای اشتغال نمی کوشند، بلکه هماهنگ با برجسته شدن مقام هویت در محاسبات راهبردی، آنان بیش از پیش به ابراز وجود و طرح هویت می پردازند. تلاش برای تاسیس نهادها و موسسات مدنی، طرح شکایت های مربوط به تبعیض بار قانونی، راه اندازی شیکه های تلویزیونی، سایت های اینترنتی و به طور کلی نگهبانی از سمبل های هویتی، اخیرا بسیاری از احزاب و اندیشمندان اروپایی را نگران کرده است. به طوری که از حضور مسلمانان در اروپا به عنوان مسئله ای غیرعادی یاد می کنند. تحولاتی چون رشد زاد ولد مسلمانان در اروپا، افزایش کمی و کیفی فعالیت مسلمانان، رونق گرایش به دین اسلام و... جایگاه و اعتبار مسلمانان را در اروپا راهبردی کرده است. مسلمانان اروپا رفته رفته در بین مسیحیان به احیای هویت دینی خود می پردازند. و این مساله باعث ایجاد نوعی نگرانی در غرب و به خصوص اروپا می شود که نهایتا خود را در قالب نوعی اسلام ستیزی و محدود کردن مسلمانان (مانند وضع قانون منع حجاب از سوی فرانسه و آلمان در مدارس، و منع قانون طرد پناهندگان از سوی هلند، تروریسم خواندن مسلمانان در بسیاری از محافل رسمی و غیررسمی، تعطیلی شبکه های ماهواره ای در اروپا و...) برز می دهد. همچنین باید افزود که بسیاری از سیاستگذاران امنیتی در اروپا بر این باروند که مسلمانان به اندازه کمونیست ها خطرناکند و تحدید تروریستی مسلمانان، جایگزین تحدید ایدئولوژیکی کمونیست ها شده است.

این مقاله، تعامل بین شیوه های جنگی جدید نیروهای امریکایی در آینده – یعنی عملیات تاثیرمحور نیروهای شبکه محور - و چالش های پس از پایان عملیات جنگی عمده را که به عنوان عملیات پس از جنگ یا مرحله بازسازی و یا مرحله چهارم نامیده می شود، تجزیه و تحلیل می کند. تاکید مقاله بر پیش نیاز مرحله چهارم یعنی آماده کردن مردم برای پذیرش شروعی جدید است. تاریخ بر این نکته گواه است که تنها شکست کامل می تواند مردم را برای یک شروع جدید آماده کند. این مقاله نخست، به زمینه شکست می پردازد و بر وضعیت و اراده مردم غیرنظامی تاکید و به دنبال آن دو نمونه تاریخی از پذیرش شکست یعنی ژاپن و آلمان را به تفصیل، بررسی می کند. همچنین برخی موارد جدیدتر نظیر جمهوری دومینیکن (1965)، هائیتی (1994)، و کوزوو (1999) نیز به اجمال بررسی می شود. نتایج این بررسی ها نشان می دهد که بمباران ها به شکست کامل دشمن نمی انجامد و در نتیجه نقطه شروعی برای مرحله چهارم به شمار نمی آید. و نوع جدیدی از جنگ را توضیح می دهد و تاثیرات و تعاملات بین آنها را تجزیه و تحلیل می کند. همچنین به توسعه انواع عملیات شبکه محور و تاثیرمحور می پردازد و استفاده از فناوری های جدید در عملیات اشغال عراق را برای بررسی نتایج ناشی از عملیات مرحله چهارم، مورد توجه قرار می دهد. و سرانجام اینکه آموزه های تاریخ درخصوص پذیرش شکست و نقطه آغاز عملیات مرحله چهارم در ایده های مربوط به عملیات تاثیرمحور و جنگ شبکه محور انعکاس می یابد. شروع مرحله چهارم در نمونه های تاریخی نشان دهنده این است که شکست کامل دشمن، پیروزی را در مرحله چهارم تضمین نمی کند؛ با وجود این، از تاثیرات عملیات تاثیرمحور در عملیات جنگی عمده، بهتر می توان برای رسیدن به یک پیروزی بزرگ در مرحله چهارم استفاده کرد. مقاله با تجزیه و تحلیل تاثیرات عملیات تاثیرمحور پایان می یابد. این تاثیرات بیشتر در چارچوب تاثیرات غیرکشنده و به ویژه متعاقب استفاده از عملیات اطلاعاتی در جنگی تمام عیار مشاهده می شوند. مقاله بر اهمیت عملیات اطلاعاتی و نیز بر تمرکز بر تاثیرات انبوه در مراحل مختلف جنگ تاکید می ورزد و توصیه می کند که عملیات مختلف از هم جدا شوند تا فرماندهان و طراحان بتوانند با استفاده از آن به وظایف خود عمل، و بر عملیات کلی جنگ، تاکید کنند.

هرچند امروزه، علی رغم پیشرفت های سریعی که در بخش فناوری ارتباطات و اطلاعات ، به وجود آمده که حذف فاصله ها را در پی داشته است، اما برخی نیز معتقدند که فناوری های نوین، فاصله ها را وسیع تر و عمیق تر کرده و باعث بروز و ظهور پدیده جدیدی شده است که به گسل فناورانه یا شکاف دیجیتالی تعبیر و آن را یک تهدید قلمداد می کنند. بنابراین این تفکر وجود دارد که کدام یک از این فرایندها ادامه خواهد داشت؟ آیا انفجار اطلاعات و رشد ارتباطات و گسترش آنها میان فرهنگ های مختلف جوامع بشری، ایجاد فرصت های نسبتا برابر و عادلانه در مبادلات تجاری، تحقیقات و تولیدات علمی، اقتصادی، اجتماعی، روابط سیاسی و... را به دنبال دارد و یا عوامل فقر و غنا بیشتر و دامنه تفاوت ها و نابرابری های دیجیتالی وسیع تر شده است، و در پی آن در عرصه علم و تکنیک مرزهای جدید ایجاد شده است. این پیشرفت های روزافزون و حیرت آور در عرصه فناوری، تا چه حد توانسته، ظرفیت و فرصت های برابری را در جوامع اطلاعاتی و ارتباطاتی دنیا به وجود آورد؟ این سیل خروشان و جریان عظیم اطلاعات که از بسترها و باند های عریض و طویل ارتباطات دیجیتالی و الکترونیکی به اقصی نقاط دنیا هدایت می شود، تا چه حد توانسته شکاف های سنتی و موجود را در عرصه دانش، آموزش، تحقیقات، درآمد و... حذف یا محدود کند؟ در ادامه با نگاهی مقایسه ای و آماری به وضعیت فناوری کشور های توسعه یافته، کمتر توسعه یافته و توسعه نیافته و فرصت های برابر یا نابرابر کشورها را در این حوزه، بررسی می کنیم.