فصلنامه مطالعات عملیات روانی
پیاپی 13 (تابستان 1385)

انسان، برگزیننده و انتخابگر است. یگانه موجودی که به زیور عقل و منطق آراسته و از حق انتخاب، مسئولیت و قدرت قضاوت برخوردار است. او با تکیه بر سرانگشتان عقل و منطق و تدبیر گره از مشکلات و مسائل و اسرار و رموز عالم می گشاید. مسئولیت امانتی است الهی که بر گرده توانایی ها و حق انتخاب آدمی نهاده شده است. او باید در هر امری اندیشه کند و سره از ناسره بازشناسد و امور را به قیاس نشیند و آن را که ارزشمندتر و مفیدتر است بر تارک اختیار برگزیند.

اشاره
نوشتار حاضر سومین مقاله از سلسله مقالات عملیات روانی در صدر اسلام است که توسط آقای دکتر محمدحسین جمشیدی در این فصلنامه به زیورطبع آراسته می گردد. در این مقاله سیره پیامبر اعظم(ص) در دعوت کفار و مشرکان به اسلام بررسی می شود، پیامبری که مگر به صداقت و راستگویی معروف نیست. براساس تعالیم مکتب نبوی، عملیات روانی اشاعه حقیقت است، در این راستا، استراتژی عملیات روانی جمهوری اسلامی نیز - در جهانی که وارونه سازی حقیقت به مثابه ابزاری متداول در عملیات روانی به کار می رود - اشاعه سخن راست و حقیقت وقایع است. این بررسی، مبانی دینی، شرعی و عقلی استراتژی جمهوری اسلامی را درخصوص عملیات روانی تبیین می کند. در پایان از تمامی صاحب نظران و منتقدان درخواست می شود به منظور توسعه این بحث و کشف و شناخت ریشه های نبوی رفتار سازمان عملیات روانی جمهوری اسلامی با ارسال مقالات وزین خود تداوم دهنده این راه باشند.

انسان ها از آغاز کوشیده اند تا تصویری از زیستگاه خود در ذهن و سپس بر روی اشیائی چون سنگ، خشت، ‏پوست درختان و حیوانات و سرانجام کاغذ ترسیم کنند. با گذشت زمان، نقشه ها کاربردهای متفاوتی یافتند که ‏بسیار فراتر از تعیین موقعیت زیستگاه اجتماعی انسان ها بود. تعیین قلمروهای سیاسی، ترسیم جزئی ترین ‏عوارض و اشکال سطح زمین در قالب نقشه های توپوگرافی، زمین شناسی، تکتونیک، خاک شناسی و پوشش ‏گیاهی، هواشناسی و دریانوردی، نقشه های گوناگون جمعیتی، شهری و ده ها نوع نقشه دیگر، همگی ‏بیانگر کاربردهای مختلفی هستند که نقشه ها در زندگی انسان دارند. البته، نقشه ها در لشکرکشی ها‏ نیز اهمیت بسیار ‏حیاتی دارند که انکارناپذیر است. با این حال، این کاربرد نقشه نیز مورد نظر ما نیست. آنچه که در این مقاله ‏می خواهیم بدان بپردازیم چگونگی استفاده از نقشه ها و سپس، تصاویر ماهواره ای در عملیات روانی و تبلیغات ‏است. عملیات روانی یکی از شیوه های نوینی است که به لطف پیشرفت دانش و فناوری، درصدد غلبه بر حریف ‏بدون درگیری فیزیکی است. پیشرفت روزافزون علوم رایانه های و سامانه های سنجش از راه دور، همراه با یافته های ‏جدید روان شناسان در زمینه تاثیر رنگ ها بر ادراک، سبب شد تا کارشناسان عملیات روانی به طور گسترده ای از ‏این علوم برای دستیابی به اهداف خود استفاده کنند. مقاله حاضر، به بررسی عملکرد قدرت های بزرگ در استفاده ‏از نقشه ها و داده های ماهواره ای در طول جنگ سرد و نیز سال های اخیر در عملیات روانی می پردازد.‏

جهان امروز شاهد انقلابی بی سابقه در تولید و پخش تصاویر و میزان استفاده از آنها است. این انقلاب با پخش و گسترش استفاده از فرستنده های ماهواره ای به وسیله ماهواره های اطلاع رسانی و تبلیغاتی - که از نیمه دهه گذشته به وجود آمدند - به اوج خود رسید. افزایش رقابت در اطلاع رسانی و تبلیغات در حوزه های استراتژیک با استفاده از تعداد روزافزون ماهواره ها، به انتشار و گسترش فزاینده تبلیغات و اطلاع رسانی ماهواره ای کمک بسیاری کرد، به ویژه آنکه در مقایسه با انواع دیگر تبلیغات و اطلاع رسانی، ارزان و کم هزینه به شمار می آمد. در استفاده از ماهواره ها برای پخش برنامه های و تبلیغاتی و اجرایی عملیات روانی، شبکه سی.ان.ان نخستین گام را برداشت. ایالات متحده از پایان جنگ جهانی دوم به اهمیت پخش تبلیغات، عملیات روانی و ارتباطات برای حاکمیت بر جامعه تبلیغاتی و اطلاعاتی که جامعه قرن آینده خواهد بود، پی برد و تلاش کرد از بعد مالی، سیاسی و دیپلماتیک در این حوزه نفوذ کند زیرا آن را به مثابه استراتژی حفظ حاکمیت و نفوذ خویش بر جهان تلقی می کرد.

در بیست و یکم تیرماه 1385 (12 جولای 2006م.) رزمندگان حزب الله لبنان خطوط مرزی رژیم صهیونیستی را زیر پا گذاشتند و دو سرباز رژیم صهیونیستی را ربودند. سید حسن نصر الله گفت: «تنها راه برای آزادی این دو سرباز که در یک مکان امن و دور افتاده نگه داشته می شوند، معاوضه آنها با زندانیان لبنانی است.» وی افزود: «عملیات نظامی به هیچ وجه نخواهد توانست موجب آزادی آنها شود. تنها راه ممکن، مذاکرات غیر مستقیم و معامله می باشد.» این مقاله فقط درباره ابعاد نظامی این حمله سی و چهار روزه نیست بلکه به عملیات روانی انجام گرفته در این جنگ توسط رژیم صهیونیستی، می پردازد. البته برداشت های به عمل آمده از پیام های روانی مختلف مربوط به این جنگ، با هم متفاوتند.

اشاره
عملیات روانی نظامی را می توان برحسب قلمرو به عملیات روانی نظامی استراتژیک، عملیاتی یا تاکتیکی طبقه بندی کرد. عملیات روانی استراتژیک برای برنامه ریزی در وسیع ترین سطوح و معمولا در سطوح بین المللی به کار می آید. عملیات روانی یا برای برنامه ریزی در چارچوب صحنه جنگ، به تمامی جبهه جنگ مقید بوده، به برنامه ریزی و هدایت عملیات روانی در صحنه نبرد تمرکز دارد. در موقعیت های رزمی، فرماندهان رزمی مدرن، باید به انجام عملیات روانی بر روی دشمن و منطقه عملیات مبادرت ورزند. این وظیفه عملیات روانی تاکتیکی است که چنین عملیات مهمی را از طریق فنون روانی اجرا نماید و شامل ابزارهای دیداری، شنیداری، دیداری و شنیداری می باشد که مبتنی بر تصمیم های اخذ شده در سراسر ساختار فرماندهی است. حوزه های متمایز عملیات روانی استراتژیک، عملیاتی و تاکتیکی مانع از تداخل آنها نمی شود. برای نمونه ابزارهایی که بیشتر در بافت های استراتژیکی و عملیاتی به کار می روند، در موقعیت های تاکتیکی به صورت گزینشی به کار برده می شود. داده های مربوط به توانائی های دیداری، شنیداری و یا دیداری و شنیدرای سامانه دشمن، اخبار، اطلاعات سیاسی، فرهنگی و غیره از مصادیق بارزی هستند، که از آنها برای برآوردهای عملیاتی در صحنه نبرد استفاده می شود. مقاله پیش روی به بررسی ابزارها، کارکردها و فنون عملیات روانی در صحنه نبرد می پردازند تا از طریق آن گردان های رزمی به موفقیت دست یابند.

از زمان استقلال امریکا از 1776‏م.‏ تاکنون، مذهب همواره یکی از مولفه های تاثیرگذار بر ذهن سیاست گذاران امریکایی بوده است. آنها تحت تاثیر روانی باورهایشان، همواره خود را الگوی ملل دنیا می دانند و بر این اعتقاد هستند که تقدیر الهی این است که فرهنگ و ارزش های امریکایی جهانی شوند تا همگان از این موهبت برخوردار گردند. سیاستمداران امریکایی بر این باورند که مقدر شده است، این کشور قدرت فائقه دنیا باشد و الگوی فرهنگی خویش را به سراسر دنیا گسترش دهد. در این راستا، بهره گیری از مذهب در سیاست خارجی نومحافظه کاران به رهبری جرج دبلیو بوش به ویژه پس از یازده سپتامبر 2001‏م.‏ پررنگ تر شده است. استفاده از واژه هایی نظیر ماموریت الهی، رسالت ملت امریکا، خیر و شر، وظیفه گسترش آزادی و دمکراسی، جنگ های صلیبی و مانند آنها در سخنرانی های بوش، حاکی از آگاهی سیاستمداران امریکایی به تاثیر رهیافت های مذهبی بر سیاست خارجی این کشور می باشد. در این پژوهش، ریشه یابی و تحلیل کاربرد روانی مذهب بر سیاست خارجی ایالات متحده در دوران های مختلف سیاسی این کشور و به ویژه دوره نومحافظه کاران، هدف اصلی بوده است.

گزارش های رسانه های آلمانی گویای این امر بود که ممکن است ایالات متحده در صدد آماده ساختن متحدین خود برای حمله نظامی مهم علیه مراکز، تاسیسات و برنامه های هسته ای ایران باشد. این اظهارات در حالی شکل می گرفت که بوش، در 22 فوریه 2005م. اعلام کرد: «طرح حمله به ایران، مسخره است اما همه گزینه ها بر روی میز قرار دارد.» ناتو نیز گزارش های رسانه ای مبنی بر اقدام نظامی علیه ایران را رد و اظهار می کرد که هیچ بحثی در خصوص اقدام نظامی ناتو علیه ایران نشده است. سخنگوی ناتو، جیمز آپاتورای، نیز اعلام کرد: «ناتو کاملا از تلاش های سه کشور اروپایی و آژانس اتمی در خصوص پرونده هسته ای ایران حمایت می کند.»

کابینه رژیم صهیونیستی در طول روزهای تجاوز به خاک لبنان و مقاومت حزب الله بسیار ملتهب بود. گسیختگی روانی بر چهره تک تک اعضای کابینه موج می زد. به تعبیر یکی از اعضای عرب کنست ، ترسی پنهان و توام با ناشکیبایی و دغدغه روانی بر سراسر جلسات مجلس رژیم صهیونیستی سایه افکنده بود. آنها انتظار چنین مقاومتی را از چند صد نیروی حزب الله نداشتند. تابوی شکست ناپذیری پنج جنگ گذشته رژیم صهیونیستی، شکسته شده بود. جنگ ششم، ادبیات حاکم بر نگرش استیلاجویانه و سیطره خواه رژیم صهیونیستی را با چالش جدی روبه رو ساخته است. اینک و پس از یک ماه مقاومت حزب الله روان درمانی ناشی از توانمندی های پیشرفته نظامی رژیم صهیونیستی به روان پریشی تبدیل شده است. در چنین شرایطی که هیمنه دستیابی به امنیت مطلق رژیم صهیونیستی دستخوش جدی ترین تهدیدات شده است،گسست روانی ناشی از فروپاشی این انگاره آرمانی صهیونیسم بیش از هر زمان دیگر آسیب پذیرتر می نماید. بر این اساس در این مقاله تلاش خواهد شد تا با الهام از تحولات اخیر حمله نظامی رژیم صهیونیستی به جنوب لبنان، پیامدها و آثار روانی آن برساختار این رژیم، مورد بررسی قرار گیرد.

اشاره
تحقیقاتی که تاکنون در زمینه عملیات روانی یا جنگ های روانی صورت گرفته اند، اغلب نگرشی عملکردی نسبت به عملیات روانی داشته و که کار یا هدف طبیعی و واقعی آنها را بررسی کرده اند بدون اینکه توجه گسترده و شایسته ای، به دینامیک یا شکل گیری نیروها و عوامل به وجود‏ آورنده آن عملیات داشته باشند. شمار نسبتا کمی از تحقیقات مربوط به عملیات روانی، رهیافت دینامیک و ساختارگرایانه را دنبال کرده اند. به این معنا که کار تحقیق را طوری پیش برده اند که هر بخش به طور مناسب با بخش های دیگر ارتباط پیدا کند و سرانجام اجزاء به هم مرتبط تشکیل کل را دهند. با این همه، جای تحقیقات ساختاری در عملیات روانی نسبتا محدود و رفع این محدودیت معاضدت پژوهشگران و ترجمه آثار بیشتر را می طلبد. مقاله ای که ترجمه آن از نظر می گذرد از جمله کارهایی است که می توان آن را به مثابه مقدمه ای با رهیافت ساختارگرایانه برای عملیات روانی در نظر گرفت تا دانشمندان ایرانی با ابزارهای نوین و راه های مقابله با آن آشنا گردند. نویسنده این مقاله، مجمیر بابکک، بنیانگذار جنبش بین المللی برای ممنوع ساختن دستکاری و کنترل روی سامانه سیستم عصبی انسان از طریق فنی می باشد.

با اسارت گرفتن دو سرباز رژیم صهیونیستی در 12 ژوئیه (چهارشنبه 21 تیرماه 1385) توسط رزمندگان حزب الله ، درگیری بین این رژیم و لبنان آغاز شد. چریک های حزب الله این دو نظامی صهیونیستی را در منطقه موسوم به مزارع شبعا به اسارت گرفتند. این درگیری که 34 روز به طول انجامید، سرانجام با پیروزی و سربلندی حزب الله به پایان رسید. به اعتقاد بسیاری از تحلیل گران، با پیروزی حزب الله در این جنگ اسطوره شکست ناپذیری ارتش رژیم صهیونیستی به پایان رسید و قدرت و مشروعیت حزب الله در منطقه افزایش یافت. اما این جنگ همانند دیگر جنگ ها و بحران ها، علاوه بر به وجود آوردن خسارت های بسیار زیاد اقتصادی، انسانی و زیربنایی، دیدگاه ها و واکنش های مطبوعات کشورهای مختلف عربی، اروپایی، صهیونیستی و امریکایی را برانگیخت.
در مقاله حاضر سعی ما بر این است که با تحلیل محتوای برنامه های رسانه های رژیم صهیونیستی، امریکایی، اروپایی و عربی موضع گیری این رسانه ها را - که به نوعی بازگوکننده موضع کشورهایشان در بحران مذکور بود - بررسی کنیم. در همین راستا، ابتدا ضمن اشاره به محورهای موردنظر رسانه های مذکور در بحران رژیم صهیونیستی و لبنان، با تحلیل محتوای برنامه ها و مقالات این رسانه ها، به دیدگاه و مواضع کشورهای مذکور نیز اشاره می کنیم تا به این نکته دست یابیم که در جنگ لبنان، رسانه های امریکایی، اروپایی، صهیونیستی و عربی در راستای مواضع و اهداف کشورهای خود بودند و وظیفه شناسی را فدای منافع کشورهای خود نمودند. بر همین اساس در مقاله مذکور ما درصدد پاسخگویی به این سوال اصلی می باشیم که رسانه های مختلف جهان (اروپایی، امریکایی، رژیم صهیونیستی، عربی) چگونه نسبت به بحران لبنان و رژیم صهیونیستی موضع گیری نمودند؟ فرضیه اصلی ما در این مقاله این است که، بسیاری از رسانه های نقاط مختلف جهان، وظیفه شناسی را فدای میهن پرستی کردند و بیشتر به نفع کشورهای خود در این بحران عمل کردند.

فصلنامه عملیات روانی بنابر رسالت خود که همانا آشناسازی کارشناسان عملیات روانی با آخرین دستاورد های علمی و ابزار های مورد استفاده در این حوزه می باشد، اقدام به ترجمه و درج این مقاله نموده است. شاید تعجب برخی را به عنوان یک انتخاب عجیب، برانگیزد ولی آشنایی کارشناسان و محققان این حوزه با آخرین دستاورد های علمی و ابزاری این رشته لازم و ضروری است تا با آگاهی بیشتر نسبت به طرح ریزی در این حوزه اقدام کنند و از سوی دیگر نیز به کارشناسان، تمایز کاربرد های هواپیما های بدون سرنشین را معرفی نماید. دور از ذهن نیست که ما نیز توانایی بهره گیری از فناوری را در حوزه عملیات روانی داشته باشیم. بنابراین باید با معرفی کاربست جدید هواپیما های بدون سرنشین، افق های جدیدی را بر روی کارشناسان بگشاییم ضمن آنکه بر این نکته نیز تاکید کنیم که بعضی از کارشناسان عملیات روانی غربی با درج چنین مقالاتی به دنبال بزرگ نمایی خود هستند که باید در مطالعه این گونه مقالات از این مطلب غفلت ننمود.