فصلنامه مطالعات عملیات روانی
پیاپی 11 (زمستان 1384)

گسترش روزافزون کاربست روش های عملیات روانی توجه افکار عمومی و دولتها را به این واقعیت جلب می کند که پیشرفت دانش عملیات روانی موجب افزایش میزان دستکاری حسابگرانه و کنترل هوشمند مردم جهان به وسیله کشورهای سلطه جو می شود. واکنش انفعالی معمول در قبال توانمندی نفوذ روانی، کنترل رفتار را فرجام گریزناپذیر اتخاذ روش های عملیات روانی می پندارد. بنابراین نفوذ اجتماعی کنترلهایی را تحمیل می کند که پیش از این وجود نداشته است. این پندار، تلقی ذهنی از بردار استدلالی قاعده علیت است، اما این اصول علیت نیست که افکار عمومی و دولتها را نگران می کند.

اتخاذ هر نوع شیوه مدیریتی در ساختار اجرایی عملیات روانی از نحوه نگرش به این حوزه از دانش متاثر است، چنانچه سنجش عملیات روانی به منزله پنداری اجتماعی، درگیری سیاسی، ابزار اطلاعاتی و... به عملکردهای اساسی سیستمی متفاوتی منجر می شود. این مقاله، ابتدا به روش های تحقیق در عملیات روانی و فرضیه های رایج آن می پردازد و سپس نقش مدیریت سیاست اطلاعاتی را در موقعیتهای مختلف عملیات روانی مورد بررسی قرار می دهد.
همچنین الگوها و گرایشهای جدیدی را در به کارگیری سیاست اطلاعاتی در شرایط عملیات روانی تبیین می کند.

در دنیایی که به نام دنیای اطلاعات و ارتباطات( ) نام گرفته است به تناسب تحولاتش برای رسیدن به اهداف، راهکارهای خاص و متناسب اتخاذ می گردد. زمانی کشورها برای رسیدن به مقاصدشان ازحربه های نظامی و کشورگشایی استفاده می کردند، به داشته ها و توانایی های بالقوه و بالفعل خود افتخار می کردند و براساس آنها هم به خود جرئت می دادند و هم در دیگر کشورها رعب و وحشت ایجاد می کردند و هر جا که لازم بود این داشته ها را در معرض دید دیگران قرار می دادند. امروزه که عصر انفجار اطلاعات( ) است و دنیا در حال تبدیل شدن به دهکده ای کوچک است، در ارتباطات و تبادل سرمایه های مادی و معنوی نیز انقلابی بس عظیم رخ داده است. این انقلاب آن قدر عظیم و متحیر کننده است که در مفاهیم علم ارتباطات به آن انقلاب ارتباطات( ) لقب داده اند. در چنین عصری، نیازی به هزینه های زیاد برای ابراز وجود و ابراز جسارت و نیز سلب وجود و جسارت از دیگران، نیست. آنچه اکنون جای همه نیازمندی های قدیم را پر می کند و خلا وجودی آنها را می پوشاند اطلاعات است، چه اطلاعات به معنی عمومی آن( ) و یا به معنی اختصاصی آن( ). هر یک از این دو در جای خود کاربرد خاص خود را دارند. هر کس که در این دو حوزه اطلاعات عمومی و اطلاعات اختصاصی، غنی باشد قدرتمند است. دانشمندان علم ارتباطات در دنیای پرتلاطم امروزی حرف اندیشمندان ایرانی حدود ده قرن پیش امثال فردوسی را می زنند که می فرماید: توانا بود هر که دانا بود1 ولی هم اکنون نیز دانش را با عبارتی دیگر می توان توصیف کرد: دانش قدرت است( ) و می تواند نوعی از اطلاعات باشد. امروزه دولتمردان جهان برای دستیابی به اطلاعات و نیز برای به قدرت رسیدن بهای سنگینی می پردازند؛ زیرا دریافته اند که در عصر حاضر بدون دستیابی به اطلاعات نمی توانند زندگی کنند.
به دست آوردن اطلاعات سخت است و استفاده از آن هنر. یکی از استفاده های رایج و بسیار جدی از دانش و اطلاعات بهره بری از آن در عملیات روانی( ) است. در عصر حاضر که عصر ارتباطات و انفجار اطلاعات است برای ابراز وجود، تحمیل اراده و ادامه بقا از عملیات روانی به عنوان موثرترین و کم هزینه ترین راهبرد استفاده می شود.
عملیات روانی که به آن جنگ از طریق اخبار و اطلاعات نیز گفته می شود امروزه از قوی ترین، موثرترین و ارزان ترین حربه هایی است که در اختیار دارندگان اطلاعات است.

انسان موجودی است که رفتارهایش با تکیه بر دو مبنای فکری و ارزشی، هویت می یابد. رفتار یا مشی زندگی انسان در ابعاد مخلتف مانند سایر پدیده ها محتوا و ساختار دارد، محیطهایی که رفتارها در آن هویت می یابند به دلیل نوع اثرگذاری بر زندگی انسان در ابعاد اجتماعی به مولفه های اجتماعی – فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و نظامی و امنیتی تقسیم می شود. تعامل این مولفه ها، قدرت و اقتدار ملی یک کشور را به وجود می آورد. برای افزایش قدرت و اقتدار ملی به کدام مولفه باید اولویت سرمایه گذاری و توسعه داد؟ آیا روش منطقی برای تعیین این اولویت وجود دارد؟ تحلیل محتوا در خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار باقی مانده از امیرالمومنین(ع) گویای این حقیقت است که حضرت(ع) در مدت زمامداری به مولفه فرهنگ اولویت بیشتری می دادند و اولویت دهی ایشان به معنای توسعه و تعمیق مبانی نظری و ارزشی در مولفه های دیگر قدرت و اقتدار ملی می بود.

درباره رسانه های جمعی، کارکردهای مختلفی تعریف شده است که عبارت است از: خبررسانی، آموزش همگانی، انسجام بخشی اجتماعی، تامین فراغت و تبلیغات. نخستین کارکرد نقش خبری رسانه های جمعی است، به طوری که شکل گیری اولین مطبوعات پرتیراژ و خبرگزاری های جهان، بر مبنای آگاهی جامعه از رویدادها و حوادث مختلف بوده است و این وضعیت درباره رادیو و تلویزیون نیز مصداق دارد. این نقش با توسعه نظام صنعتی، روابط سیاسی میان دولتها و اهمیت یافتن افکار عمومی در اقتدار و حاکمیت سیاسی (تحت تاثیر دیپلماسی رسانه ای به عنوان شیوه ای جدید در اعمال قدرت)، بسیار حائز اهمیت است. از این رو سازمان رسانه بر اساس اهداف اقتصادی و سیاسی و گرایشهای ایدئولوژیک، چگونگی تولید و توزیع اخبار را سامان می دهد و برای تحقق اهداف خود، درصدد است تا بر مخاطب تاثیر بگذارد و احتمال دارد به صورت بحران آفرینی یا مهار بحران نمود پیدا کند. البته هر سازمان رسانه ای، ضمن آنکه تاثیرگذاری خاصی را جستجو و دنبال می کند، از محیط پیرامون نیز (سایر سازمانها، مخاطبان و رویدادهای جامعه) تاثیر می پذیرد و هنگامی که بحران در هر کدام از این حوزه ها (سازمان رسانه و محیط پیرامون) به وقوع پیوندد، - بنابر نظریه سیستمها - دیگری نیز دستخوش تغییر می گردد. در این شرایط، نقش خبری رسانه هنگامی به عنوان شیوه مطلوب برای جهت دهی به افکار عمومی، نحوه مقابله با شایعات و حتی چگونگی اتخاذ تصمیم برای مقابله با بحران، تلقی می شود که بر اصول مدیریت ارتباطات و اخبار در حیطه درون و برون سازمانی، پایه ریزی می شود. سه بخش مهم این مقاله عبارت است از: 1- شناسایی عوامل بحران زا در ‏فرآیند ارتباطات و آگاهی از نحوه مدیریت ارتباطات رسانه ای برای مقابله و کنترل بحران؛ 2- چگونگی تاثیرپذیری و نفوذ بحران میان رسانه و جامعه براساس تبادلات میان سازمان و محیط پیرامون؛ و 3- پیشنهادهای لازم برای سازماندهی و برنامه ریزی در جریان تولید خبر در چارچوب نگرش سیستمی و عناصر فرآیند ارتباطی.

امنیت، همواره کلیدی ترین عنصر زندگی بشر بوده است. ترس در همه حال و همه زمانها در تصمیمات و حتی جهت گیری های دولتها نقش مهمی را ایفا کرده است. ترس دولتها از یکدیگر، آنها را به سمت شرکت در اتحادیه های امنیتی و حتی غیرامنیتی ای که به تضمین امنیت آنها ختم می شد، سوق می دهد. از کنگره وین که یکی از شناخته شده ترین اتحادیه دولتی که به منظور تضمین امنیت دولتهای عضو اتحادیه، نظام امنیت جمعی را پایه گذاری کرده است، تا تاسیس جامعه ملل، سازمان ملل و اتحایده های نظامی مهمی همچون ورشو و ناتو که همگی به دلیل اهمیت تضمین امنیت، تاسیس شده اند، حاکی از این است که دولتها همواره دغدغه امنیت را در ذهن داشته اند.
مسئله مهم، گسترش یافتن جنبه ها و ابعاد مفهوم امنیت است. این مسئله به حوزه داخلی هم سرایت پیدا کرد و امنیت از حالت تک بعدی بودن خارج شد و نیز از حالت صرف امنیت نظامی، به ابعاد دیگری همچون امنیت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... گسترش یافت. در بسط و گسترش ابعاد امنیت، عوامل زیادی دخالت داشته اند که از مهم ترین این عوامل می توان به پیدایش و رشد رسانه های جمعی و تاثیر این رسانه ها در رشد افکار عمومی و به چالش کشیدن قدرت دولتها و یا برعکس ازدیاد قدرت دولتها از طریق این رسانه ها اشاره کرد. یکی از کشورهایی که همواره از رشد و گسترش رسانه ها بویژه رسانه های منتقد جلوگیری می کرده کشور روسیه است. در نظامهای غربی مردم سالار رسانه ها در تامین امنیت ملی کشور نقش مهم و موثری ایفا می کنند. زیرا وجود نظام رسانه ای مستقل و آزاد، از ابزارها و عناصر تحقق حکومت است. روسیه از جمله کشورهایی است که به دلیل نظام سیاسی این کشور، رسانه ها بیشتر دولتی، و در خدمت دولت بودند.
در این مقاله ابتدا مفهوم و ابعاد امنیت در گذر زمان و همچنین مفهوم رسانه های جمعی و کارکرد این رسانه ها در رابطه میان مردم و دولت بررسی و سپس به ریشه های شکل گیری مطبوعات در روسیه و تاثیر آن بر امنیت این کشور و برخورد دولتهای روسیه با رسانه، پرداخته می شود.

بسیاری از تحلیل گران سیاسی، رویداد 11 سپتامبر را به این دلیل نقطه عطفی در تاریخ روابط بین الملل تلقی کرده اند که پیامدها و تاثیرات عمیقی بر گستره ای از موضوعات و مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی داشته است، که عمدتا از منظر آسیب شناسی اجتماعی - رفتاری و درقالب مکتب رفتارگرایی قابل تعمق و بررسی است. در این نوشتار، تلاش شده است تا ضمن ارائه مباحثی درخصوص انواع تهدید و پیامدهای آن، میزان تاثیر این رویداد را بر افکار عمومی در غرب به دست آوریم. در این زمینه با این پیش فرض که واکنشهای دول غربی حاصل شکل دهی افکار عمومی در غرب است، هدف نهایی این است که پیش بینی و تجزیه و تحلیل سودمندتری از رفتارها و رویکردهای آتی غرب، در تنظیم رفتار و سیاست خارجی خود داشته باشیم. با عنایت به اینکه تصورات و ادراکات افکار عمومی از رویدادهای بین المللی متاثر از عملیات روانی دولتهای غربی است، بنابراین داده ها و نتایج آماری و اطلاعاتی تنها در فضای یاد شده تحلیل شدنی است.

بیش از سه سال از مطرح شدن طرح خاورمیانه بزرگ توسط ایالات متحده امریکا، می گذرد، به تعبیر دولتمردان امریکا، سابقه طرح خاورمیانه بزرگ به گزارش توسعه انسانی سازمان ملل متحد درباره کشورهای عربی (22 کشور عضو اتحادیه عرب) بازمی گردد که عده ای از نویسندگان عرب به سفارش برنامه توسعه ملل متحد( )، آن را در سالهای 2002 و 2003 تهیه نمودند. کالین پاول وزیرخارجه پیشین ایالات متحده امریکا نیز در چارچوب دمکراسی سازی امریکایی برای منطقه خاورمیانه بر گسترش دمکراسی، ایجاد جامعه مدنی و گسترش فرصتهای اقتصادی و اصلاحات آموزشی و بهبود حقوق زنان تاکید نمود. آنچه با توجه به روندهای جاری امنیتی - راهبردی به چشم می خورد، طرح مزبور ابهامات بسیاری دارد و از منظری امریکایی به منطقه خاورمیانه می نگرد. بر این اساس نوشتار حاضر می کوشد تا اهداف روانی - امنیتی طرح خاورمیانه بزرگ از سوی ایالات متحده را مورد بررسی و امعان نظر قرار دهد.

اشاره
امریکایی ها از گفتار، هیجانها و ارزشهای جوامع جهان سوم درک عمیقی ندارند، این مسئله بازتابی از سطحی فکر کردن آنان در حیطه شناختی است. ما معتقدیم که سنگدلی و بی رحمی امریکایی ها تا حدی بر پایه الگوی فرهنگی آنها است. الگویی که نشان دهنده نوعی بی نظمی در کارکردهای اجتماعی و سیاسی امریکا است. در این مقاله نویسنده سعی کرده است بر اساس عملکرد عملیات روانی نیروهای هوایی امریکا از سال 1990 تا کنون به بررسی کارکردهای آن بپردازد و در قسمتهای مختلف مقاله علی رغم همسویی نویسنده به آشنا نبودن کارکتران عملیات روانی امریکا به جوامع هدف، می پردازد. آنچه مهم است این است که مجریان عملیات روانی در القای قدرت و توانایی خود به گزافه گویی می پردازند و گواه این ادعا القای داشتن سلاحهای هوشمند به مخاطبان خارجی و خبرنگران برای حذف رادیوی عراق در سال 2003 است که به اعتراف نویسنده در کذب محض است. امریکایی ها به فشار روانی که در نتیجه اعمالشان بر دیگران وارد می شود وقعی نمی نهند و از آنجا که با درد قربانیان خود همدلی نمی کنند آماده انجام جنایتهای بی شماری در کشورهای هدف هستند مانند ویتنام که داغ ننگی است بر پیشانی آنها.

اشاره
شکست رژیم صهیونیستی در سال پایانی قرن بیستم (2000) به فرازی در تحولات عمیق و گسترده در منطقه خاورمیانه تبدیل شد. این واقعه سبب بروز دگرگونی های جدی در ساختار نظام لبنان و فروپاشی نظام سنتی در این منطقه از جهان شد. حضور حزب الله در لبنان و انتفاضه دوم در فلسطین حاکمیت رژیم صهیونیستی را با چالشی اساسی مواجه کرده است. خوش بینی به اهداف امریکا و تاثیر گرایشهای همکاری جویانه اعراب نسبت به رژیم صهیونیستی سبب گردید حضور نیروهای رژیم صهیونیستی در مناطق اشغالی لبنان و فلسطین اشغالی تثبیت گردد. در چارچوب چنین برداشتی اعراب تهدید امنیتی برای اسرائیل تلقی نمی شدند و عملا حضور نیروهای رژیم صهیونیستی را در لبنان پذیرا شدند. طی نخستین سالهای اشغال لبنان نیروهای مردمی به ویژه حزب الله به مبارزه علیه اشغالگری پرداختند و از این طریق ضربات شدیدی به رژیم صهیونیستی وارد کردند که سرانجام در سال 2000 میلادی به خروج رژیم صهیونیستی از این کشور منجر شد. این مقاله با تاکید بر روان شناسی پیروزی به بررسی روند مبارزات ضداشغالگری مردم لبنان و فلسطین می پردازد و در پایان عواملی را برمی شمارد که به پیروزی حزب الله منجر شد، و خواننده را دعوت می نماید برای پیروزی بر سایر اشغالگران در جهان اسلام این روان شناسی به کار گرفته شود.

ایالات متحده از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی ایران به اجرای انواع فشارهای روانی، اقتصادی، سیاسی و نظامی علیه جمهوری اسلامی مبادرت کرده است تا به هر نحو ممکن این کشور را همچون گذشته به تبعیت از خویش وادارد و منافع خویش را در ایران و منطقه خلیج فارس و خاورمیانه به شکل بهتری تامین کند. آخرین حربه دولتمردان امریکایی، بحران سازی و ایجاد جوی آکنده از رعب و وحشت در خصوص دستیابی جمهوری اسلامی به فناوری صلح آمیز هسته ای است. این در حالی است که متحدان و پیروان امریکا در منطقه همچون رژیم صهیونیستی و پاکستان نه تنها به فناوری هسته ای دست یافته اند بلکه به ساخت و آزمایش سلاحهای اتمی خود نیز اقدام کرده اند. مقاله حاضر در صدد است تا با مقایسه فشارهای ایالات متحده بر جمهوری اسلامی و نرمش در برابر کشورهای اتمی همجوار به تبیین این فشارها در چارچوب نظریه فشارهای تعارضی بپردازد.

مقاله حاضر سیر تحول، شیوه تلاش و سازماندهی حکومت و وزارت دفاع امریکا درخصوص بهره گیری از نفوذ استراتژیک را به عنوان ابزار قدرت ملی، مورد بحث و بررسی قرار می دهد. چنانکه در مقاله توضیح آن خواهد آمد، ایالات متحده در جنگ جهانی دوم از دسته جنگ روانی، برای اعمال نفوذ استراتژیک خود بهره می جست اما در خلال سالهای نخست جنگ سرد، تشکیلات دیگری را تحت عنوان اداره استراتژی روانی به کار گرفت که بعدها نهاد دیگری با نام هیئت هماهنگ کننده عملیات، از زمان جنگ ویتنام تا به امروز، جایگزین تشکیلات قبلی شد. حال این پرسش مطرح می شود که نهادهای مذکور، امروزه برای مقابله با تهدیدات نامتقارن قرن 21، به شیوه موثری سازمان دهی شده اند یا خیر؟ این مقاله به دنبال پاسخگویی به این سوال است.

عملیات روانی بر انحای مختلف زندگی عادی و روزمره ما را تحت تاثیر قرار می دهد. در حالی که مسائل سیاسی فراوان، مختلف و در مواردی، با روندی تصاعدی افزایش می یابند، این قبیل مسائل عموما نسبی هستند؛ یعنی شاید آنچه که یک کشور به عنوان یک مسئله سیاسی می پندارد، برای کشور دیگر مسئله نباشد. نسبی بودن مسائل سیاسی خود نیز ناشی از این حقیقت است، که مردم هر کشوری شرایط عینی را به اشکال مختلف تجربه می کنند.
ظهور، حدوث و روند مسائل سیاسی خود در قالب چهار مرحله قابل طبقه بندی و بیان است، یعنی در مرحله اول مردم و مسئولان یک کشور به یک مسئله سیاسی آگاه شده و به منظور مبارزه با آن تجهیز می شوند، در مرحله دوم اقدام رسمی نسبت به مسئله به عمل می آید. در مرحله سوم مردم یک کشور به نحوی مثبت یا منفی نسبت به اقدام رسمی به مسئله، از خود واکنش نشان می دهند و در مرحله چهارم افراد درگیر با مسئله به طرح راهکارها و راهبردهای جایگزین، می پردازند. در هر حال مسئله عملیات روانی در دو کشور عراق و افغانستان به عنوان دو بازیگر در صحنه سیاسی جهان که با امریکا در تقابل بوده اند از مراحل بالا پیروی می کنند. یعنی وضعیتی که هر کس دوست دارد در آن شرایط، تغییر مناسب خود را اعمال کند. این مقاله به بررسی مراحل چهارگانه بالا در روند برخورد دو کشور با دولت متجاوز امریکا می پردازد.