فصلنامه مطالعات عملیات روانی
پیاپی 7 (زمستان 1383)

اینترنت ابزاری است که به ناگهان از میان تاریکی و ابهام، به جهان واقعی راه گشود. این ابزار که روزگاری رسانه ارتباطی پر رمز و راز فرهیختگان و پژوهشگران به شمار می رفت، هم اینک تقریبا به خدمت همه فعالیتهای آدمی از خرید و فروش و مسائل نظامی گرفته تا پژوهش و شورش و عصیان در آمده است. از اینترنت برای تماس با دوستان و همکاران، داد و ستد، انجام پژوهش، تبادل داده ها، دیدار با بیگانگان، طرح ریزی توطئه و تبانی با دیگران و حتی عملیات نظامی استفاده می شود. اینترنت در همه جوامع ابزار و رسانه اطلاعاتی بسیار مهم و موثری است، اما نکته درخور توجه آنکه مانند شمشیر دولبه ای است؛ زیرا هیچ یک از دولتها از نظر (قانونی، اجتماعی و سیاسی) برای استفاده از اینترنت با محدودیت و ممنوعیتی روبه رو نیستند و از طریق آن می توانند به طور موثری، حمایت و پشتیبانی عموم مردم را جلب کنند. اینترنت رسانه ای با برد خوب و تاثیر و نفوذ بسیار زیاد روی مخاطب است.

اشاره
مقاله حاضر به بررسی تلاشهای تبلیغاتی محافل مختلف امریکایی برای تحت تاثیر قراردادن جمهوری اسلامی ایران طی چهارسال دوره نخست ریاست جمهوری جرج بوش می پردازد. آنچه مسلم است دولت بوش در دوره نخست زمامداری خود بیشتر با به کارگیری قدرت نرم به مقابله با جمهوری اسلامی پرداخته است و از این رهگذر بیشترین بهره برداری را از ابزارهای روانی تبلیغی در راستای منافع ملی خود کرده است. در این مقاله نویسنده ضمن تقسیم بندی زمانی دوره حکومت دولت بوش با استفاده از داده های عینی و عملکردهای دولت بوش به بررسی رفتار امریکایی ها در طول چهارسال گذشته پرداخته است. در پایان ضمن تقسیم بندی مخاطبان آماج حملات روانی امریکا، اهداف این کشور از عملیات روانی علیه جمهوری اسلامی را برشمرده است. این مقاله از آن جهت که با رویکرد روانی به تحلیل رفتار دولت مردان امریکا پرداخته است توسط فصلنامه عملیات روانی انتشار یافته است تا انشاالله نویسنده محترم راهکارهای عملی مقابله با شیوه های روانی امریکا را در مقاله ای دیگر ارائه فرمایند.

همواره یکی از آرزوهای عوامل تبلیغات و عملیات روانی دستیابی به ساز و کارهایی بوده است که با بهره گیری از آنها بتوانند رفتار آماجهای خویش را کنترل کنند. پیشرفتهای حاصل در قلمرو علوم اعصاب، رفتار و زیست شناسی رفتار، عوامل عملیات روانی را به چنین هدفی نزدیک ساخته است. امروزه آنان می دانند که برخی پیامهای تبلیغاتی و عملیات روانی قادرند هم بر ساختارهای مغزی تاثیر بگذارند، هم انتقال دهنده های شیمیایی مغز را دستکاری کنند و هم هورمونهای مترشحه از غدد درون ریز را تحت تاثیر قرار دهند. به همین سبب، به نظر می رسد در مقایسه با گذشته، مهار و کنترل مخاطبان آماج، بسیار آسان تر شده است و بیم آن می رود که روزی عوامل عملیات روانی با اندک هزینه ای بتوانند گروه های وسیعی از مخاطبان آماج را تحت انقیاد خویش درآورند.

متقاعدسازی افکار عمومی در زمینه مقوله های راهبردی امنیتی، یکی از عوامل موثر در پیشبرد اهداف قدرتهای بزرگ در عرصه تعاملات بین المللی بوده است.
این مقوله، به ویژه در دوره پساجنگ سرد (از سال 1991 تاکنون)، به دلیل دگرگونی های به وقوع پیوسته در قواعد بازی های بین المللی، روند ژئوپلیتیکی حاکم بر تعاملات بین المللی و جایگزینی مسائل نرم افزاری فرهنگی روان شناختی، به مثابه عوامل سیال بین المللی به جای مقوله های سخت افزای راهبردی، اهمیت زیادی دارد.
در این مقاله سعی شده است تا زمینه های شکل دهی و متقاعدسازی افکار عمومی در کشورهای انگلستان و ایالات متحده امریکا در زمینه پیشبرد یکجانبه گرایی راهبردی امنیتی، مدنظر قرار گیرد، همچنین به این مسئله پرداخته می شود که جایگاه مهندسی افکار عمومی در دولتهای بوش و بلر، پس از رویداد یازدهم سپتامبر 2001 به مثابه نقطه عطفی در عرصه نظام بین الملل، چگونه است.

ساختار روانی بشر متشکل از چارچوبی است که تمامی عکس العمل ها و رفتار آدمی از آن ریشه می گیرد. برای نمونه، پدیده روانی ترس، عکس العمل هایی را در اندام موجود زنده ظاهر می کند که به اشکال گوناگون درک و دریافت می شود. هرچند از نظر علمی جسم ما ماهیتی جدای از روان دارد ولی کارکرد درست و یا نادرست سیستمهای مختلف آن به طور آشکاری در روان تاثیر می گذارد و موجب تعادل یا عدم تعادل آن می شود. ریشه های درخت استعمار از خاک وحشت و هراس توده های مردم تغذیه می کند، اتفاقا استعمار و ترس، افزون بر اینکه در رابطه متقابل با همدیگر هستند، رابطه علت و معلولی نیز دارند. بدین ترتیب که، هرچه وحشت بیشتر باشد، نظام سلطه تواناتر و هرچه وحشت کمتر باشد، نظام سلطه ضعیف تر خواهد بود. همچنین، شهامت و جسارت بیشتر، آزادی بیشتری را به همراه می آورد و جسارت و شهامت کمتر، آزادی کمتری را در پی دارد. از نظر روان شناسی نیز، انسان هرچه بیشتر بترسد بیشتر تمکین می کند؛ یعنی، ترس انسان، تمکین می آورد. از دیدگاه روان شناسی اجتماعی، شیوع اعتیاد به ترس، هراس اجتماعی را به دنبال دارد و از اینجاست که ابرقدرتها بر ملل ضعیف سلطه پیدا می کنند. در این مقاله، ترس و وحشت به عقلانی و غیرعقلانی تقسیم می شود. سپس، سوء استفاده سازمان های تروریستی از روان شناسی مورد بحث قرار می گیرد. شخصی کردن حمله در نتیجه ترس و وحشت، بهره گیری تروریستها از رسانه ها، نقش رسانه ها و دولت در مقابله با استراتژی های تولید وحشت، بهره گیری از ترس غیرعقلانی و حتی، خرافات در عملیات روانی، آن هم به وسیله کارشناسان نظامی ایالات متحده، موضوعات دیگری هستند که در این مقاله به تفصیل درباره آنها سخن گفته شده است.

اشاره
فناوری مدرن، زمینه ها و بسترهای عملیات روانی را علیه کشورها گسترش داده است. از جمله فناوری هایی که به کشورها امکان می دهد تا عقاید و افکار خود را علیه جامعه آماج به کار بگیرند اینترنت است. اینترنت یکی از ابزارهای مهم عملیات روانی... علیه کشورها در دهه پایانی قرن بیستم و سالهای اولیه قرن بیست و یکم است. با نگاهی اجمالی به پدیده اینترنت می توان این وسیله را هم یک تهدید و هم یک فرصت به حساب آورد. بنابراین استفاده از این ابزار، می تواند در چالش های آتی به ما آسیب و یا یاری رساند به شرط آنکه زمینه ها و بسترهای نرم افزاری و سخت افزاری آن در حوزه های عملیات روانی و علوم انفورماتیک فراهم گردد. در این مقاله نویسنده به طور اختصار سعی دارد کاربرد اینترنت در حوزه عملیات روانی را شرح دهد سپس با استفاده از مطالعات موردی، خوانندگان را با شیوه های این ابزار در دو سوی میدان نبرد آشنا گرداند.

اشاره
در طول تاریخ بشریت، سلطه های گوناگون همواره انسانها را تهدید می کرده اند. سلطه با توجه به ماهیت خود دارای ابعاد بیرونی و درونی است. این مقاله استدلال می کند که سلطه در دنیای مدرن بیشتر از سمت سلطه های بیرونی به سلطه های درونی کشیده شده است و در واقع ابعاد آن به صورت جنبه های ناملموس و درونی به جهت حفظ قدرت و سیطره نظامهای غربی و ایدئولوژی های حاکم بر آنها درآمده است.

انسان کنونی در جوامع مختلف با بحرانهای متعددی مواجه است. یکی از مهم ترین این بحرانها، بحران هویت یا مشکل ثبات و استقرار است. پایه و اساس این بحران، جنگی است که میان گروهی از قدرتمندان از یک سو و گروه دیگری از قدرتمندان از سوی دیگر و یا میان قدرتمندان از یک سو و مستضعفان از سوی دیگر و یا میان خود مستضعفان درگیر است. بی شک پیامد این جنگها و خصومتها، بحرانهای مستمر و مصایبی است که روان شناسان و جامعه شناسان در مورد بافت، ماهیت، دلایل وقوع، ابعاد زیرساختی و دلایل اولیه وقوع آنها یا به عبارت بهتر ریشه های تاریخی آنها با یکدیگر اختلاف نظر دارند. این اختلاف نظرها در گستره، اهداف و شیوه های مورد استفاده در این بحرانها و پیچیدگی های روانی انسان ریشه دارد که باعث می شود تناقضهای عمیقی در دیدگاه ها و برخورد با بحرانها یا رهایی از آنها به وجود آید.

اشاره
برخلاف تصور اولیه، ارتباطات انسانی به هیچ وجه منحصر به ارتباط چهره به چهره انسانها نیست. بیش از دویست سال است که هنر ارتباط جمعی به صورت واقعیت فراگیر جامعه انسانی در آمده و موجب پیشرفت عظیم ارتباطات شده است. وسایل ارتباط جمعی، با در دسترس قرار دادن برنامه ها، فرهنگ جدیدی را به وجود می آورند. در کشورهای در حال توسعه، فرهنگ جدید با القاء فرهنگی دولتهای صاحب فناوری ارتباطات همراه است و کشورها را در معرض تهاجم فرهنگی قرار می دهد. این امر به تعارض در فرهنگ و هویت اجتماعی، فرهنگی و قومی منجر می شود. در مقاله حاضر ضمن بررسی مفاهیم عملیات روانی و دیپلماسی عمومی و رسانه ای به تفاوتهای حوزه علمی آنها پرداخته می شود و دیپلماسی رسانه ای به منزله ابزار عملیات روانی مورد بررسی قرار می گیرد. هدف از دیپلماسی رسانه ای در عملیات روانی ایجاد تنفر و دشمنی نسبت به حاکمیت آماج، اعمال فشارهای سیاسی، فرهنگی و نظامی کشورهای دیگر علیه کشور آماج، ایجاد رغبت و علاقه در مخاطبان کشور آماج نسبت به کشور کارگزار و مشروعیت بخشی و توجیه اعمال و رفتار کارگزاران عملیات روانی یا دیپلماسی رسانه ای است. در پایان برای مقابله با روند دیپلماسی رسانه ای دشمن سه راه کار پیشنهاد می شود 1 تقویت بنیه اطلاعاتی و خبری؛ 2 تقویت بنیه تبلیغاتی؛ و 3 استفاده از شیوه های ضد تبلیغ.

امروزه ستون فقرات و سلسله اعصاب انقلاب در امور سخت افزاری و نرم افزاری نظامی، فناوری برتر است که استراتژی نظامی و سیاست گذاری دفاعی کشورها را شدیدا تحت تاثیر قرار داده است. فناوری برتر ارتباطی، اطلاعات و شبکه ای مبتنی بر شعور هوشمند تقسیم اطلاعات با هدف تقسیم پیروزی به آماده سازی نیروهای عملیاتی در سطح مجازی مبتنی بر شبیه سازی می پردازند و آنگاه به اجرای ماموریتهای محوله مبادرت می ورزند. به نظر می رسید که «شعار هر چه در میدان آموزش عراق (تهاجم) بریزی تا در میدان رزم کمتر خون بریزی» در حال وقوع عینی است. یکی از مظاهر عینی فناوری ارتباطی و شبکه ای، ارتباط هویت ژنتیکی برای اجرای ماموریتهای راهبری و عملیات - نجات و نیز یکی از چهره های جدید عملیات روانی، شبیه سازی کارکتر فکری مولد تهدیدات ضد دسترسی برای اتخاذ تصمیم های پیروزمندانه برای دسترسی به متحدین در شرایط اضطراری است.

تولید محتوا و معنای برنامه های رسانه ها از ایام گذشته، وظیفه منحصر به فرد متخصصان رسانه ها یا تولیدکنندگان برنامه های خبری بوده است. در گذشته و در تلاش برای فهم ماهیت یا کیفیت تاثیرات بالقوه رسانه ها، عمدتا عقیده بر این بود که مخاطبان نقش کمرنگی در این خصوص دارند هرچند تحقیقات به روشنی نشان می دهد که مخاطبان نقش بسیار مهمی در پیدایش اطلاعاتی که رسانه ها ارائه می می دهند، بازی می کنند (نیومان وکریگلر، 1992 و فیلو، 1993). اما این حقیقت، شناختی را موجب می شود که در اثر تغییر در روشی که در آن ارتباطات و نقش واسطه ای رسانه ها، مفهوم گذاری و مطالعه شده است، به دست می آید. بسیاری از رویکردهای معاصر در زمینه روابط با رسانه ها و مخاطبان که یک رویکرد مخاطب محور بزرگ تر ارائه داده اند، ثابت کرده اند که ارسال برنامه های رسانه ها، تنها نیمی از ماجراست. مخاطبان همیشه فعال تر از استفاده کنندگان منفعل اطلاعات بوده و هستند و فناوری جدید، امکانات تعاملی بیشتری فراهم کرده است. تفاوت بین دریافت کننده و تولیدکننده به طور فزاینده مبهم و پیچیده می شود.

این مقاله به مفاهیم عملیات و اقدامات فریب و همچنین ملاحظات عملیات روانی در حمایت از عملیات فریب می پردازد. عملیات فریب در طی عملیات می تواند از عملیات نظامی پشتیبانی کند. تاریخ نشان می دهد که چگونه افراد متعددی در زمان صلح، منازعه و جنگ تحت تاثیر عملیات فریب قرار گرفته اند. بنابراین شناخت کارکردها، تاثیرات و چگونگی این عملیات، ما را در دستیابی به موفقیت رهنمون می سازد.

جنگ مجازی و تقابل ذهن و عین دو مقوله ای هستند که باید در ارتباط با یکدیگر مورد بررسی قرار بگیرند؛ نکته ای که در مقالات تخصصی جنگ کمتر به آن توجه شده است. بررسی تقابل ذهن و عین به موازات دگرگونی در حوزه های جنگ است، در واقع، این حوزه جدید جنگ، تلفیقی از نظریه و اطلاعات و پیشرفتهای حوزه الکترونیک محسوب می شود. این مقاله، علاوه بر تشریح رهیافتهای نظری، از منظر تجربی به بررسی تعامل میان ذهن و عین و دگرگونی های حوزه الکترونیک و تغییر نگرش پرداخته است در پایان با نقد الگوهای جنگ مجازی بر تقویت جنبه های روانی جنگ تاکید می کند.

عملیات روانی از جمله جنگهایی است که بدون جنگ و خونریزی نتایج مثبت بسیاری به همراه دارد و مورد توجه بسیاری از کشورها از جمله جهان غرب، امریکا و به ویژه رژیم صهیونیستی است. در این اواخر جنبشی در رژیم صهیونیستی سر بر آورده که نام جنبش مورخان نوین را به خود گرفته است. دیدگاه ها و نظراتی که این جنبش مطرح می سازد با آنچه صهیونیستها به طور خاص و یهود به طور عام مطرح می کردند، تفاوت فاحش دارد. برخی ظهور این جنبش را ساخته و پرداخته خود رژیم صهیونیستی می دانند تا با وارد ساختن جهان اسلام و جهان غرب به عملیات روانی نوین به اهداف موردنظر خویش دست یابد.

مقاله حاضر به بررسی عملکرد عملیات روانی دولت امریکا در جنگ سلطه می پردازد. مهم ترین سوالی در این زمینه، چگونگی کارکرد عملیات روانی امریکا در این جنگ است؟ چه عواملی سبب فروپاشی روانی نیروهای نظامی عراق شد؟ چرا مردم عراق در مراحل اولیه در مقابل این تهاجم سکوت اختیار کردند و به نفع طرفین درگیر وارد عمل نشدند؟ دولت عراق چگونه به مقابله با این تهاجم روانی پرداخت؟ در این راستا سعی شده است در پاسخ به سوالات یاد شده با بررسی روند شکل گیری عملیات روانی به کارکردهای نظامی آن پرداخته و در پایان دستاوردهای این نوع عملیات برشمرده شود.

دومین همایش عملیات روانی به کوشش اداره تبلیغات معاونت فرهنگی ستاد مشترک سپاه از تاریخ 20/10/83 تا 22/10/83 در مجموعه فرهنگی الغدیر برگزار گردید. این همایش با حضور مسئولان، مدیران و کارشناسان فرهنگی و عملیات روانی سپاه از سراسر کشور برپا شد. با توجه به مجموعه شرکت کنندگان و اهمیت موضوع عملیات روانی، روند برنامه ها در چارچوب مباحث گوناگون در حوزه عملیات روانی و جنگ رسانه ای توسط صاحب نظران مجرب در این حوزه تدوین و در مجموع با حضور ده تن از اساتید طی سه روز به تبادل نظر و پرسش و پاسخ پرداخته شد. آنچه می توان هدف برگزاری این همایش مطرح کرد توجه به گستره فعالیتها و اقدامات امریکا و رژیم صهیونیستی از طریق عملیات روانی و جنگ رسانه ای علیه جهان اسلام و انقلاب اسلامی است که همه جانبه و پیوسته اجرا می شود و از سوی دیگر آشنا نمودن کارگزاران و عناصر فرهنگی با این حوزه مهم و شیوه های خنثی سازی آن و نحوه مقابله با حملات روانی است.

نام کتاب: تبلیغات در رسانه های ارتباط جمعی
نویسنده: دکتر جی هان احمد رشتی
مترجم: عبدالجلیل شری زاده
ناشر: معاونت فرهنگی ستاد مشترک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، اداره تبلیغات
تعداد صفحه: 1023 صفحه؛ چاپ 1383
معرفی: حمید نیک رو