فصلنامه مطالعات عملیات روانی
پیاپی 3 (پاییز 1382)

در جهانی که پدیده های آن دائما در حال تغییر هستند، مقوله عملیات روانی- صرف نظر از سیستم حاکم بر هر کشور از این تغییر مصون نیست و همواره صاحب نظران و متفکران به دنبال راه کارهای مناسب برای هدایت این تغییرات هستند. مقوله عملیات روانی از یک سو ابزار قدرت دولت ها و از سوی دیگر وسیله مناسبی برای نیل به موفقیت و تسلط بر افکار عمومی کشورهای جهان است و از همین رو، کشورها، در میان جست و جوی عناوین جهانی سازی، حقوق بشر و دمکراسی و مردم داری و... به عملیات روانی جایگاه ویژه ای بخشیده اند، به طوری که حتی نهادهای خاص بین المللی مانند سازمان ملل، صرفا به امور سیاسی نپرداخته، بلکه در قلمرو عملیات روانی نیز وارد شده و دریافته اند که امور سیاسی و صلح بانی، از امور اجتماعی و متقاعدسازی تفکیک ناپذیرند.

اشاره
بنابر تحقیقات فراوان محققان علوم نظامی، عملیات روانی آمریکا علیه عراق در جنگ سوم خلیج فارس، بیشتر بر مبنای مدیریت روانی جنگ به منظور شکست اراده نظامیان عراقی اجرا شد. در این راستا استفاده از سلاحهایی که توان تخریبی بسیار بالایی داشتند با هدف تاثیر روانی آنها انجام شد، به طور نمونه، هدف آمریکا از ساخت و بکارگیری بمبهای مادر تخریب روحیه نظامیان و فرماندهان عراقی بود. بر این اساس، می توان گفت برای نخستین بار عملیاتهای نظامی پیوست عملیات روانی شدند. مقاله حاضر، عملکرد سازمان عملیات روانی آمریکا را از آغاز نبرد در سپیده دم 20 مارس سال 2003 تا زمان فروپاشی و اضمحلال رژیم بعث بررسی می کند. این تحقیق در ابتدا به بررسی مبانی تئوریک عملیات روانی و سپس به تحلیل هر روز نبرد می پردازد.

حمله نظامی امریکا به عراق در عرصه تعاملات راهبردی- امنیتی بین المللی، رویدادهای تامل برانگیز است. آنچه به نظر می رسد این است که دکترین امنیتی بوش در راستای ایجاد ثبات هژمونیکی مدنظر خود در نظام بین المللی، مقوله سخت افزاری تغییر رژیمهای واگرا با سیاست های یکجانبه گرایانه امریکا را در دستور کار خود قرار داده است. حمله امریکا به عراق در بیستم مارس 2003 و عدم مشروعیت حقوقی این اقدام نظامی، فضای مناسبی را برای دستگاه های اطلاع رسانی- تبلیغاتی این کشور در راستای اقناع سازی افکار عمومی جامعه جهانی ایجاد کرد. نوشتار حاضر می کوشد تا ابعاد مسئله را از دیدگاه محیط ادراکی- روان شناختی نخبگان نومحافظه کار حاکم بر این کشور و رویکرد تحلیل گفتمانی، بررسی و ارزیابی کند.

انقلاب فناوری که امروز جهان آن را تجربه می کند، شیوه زندگی، کسب و کار و جنگیدن ما را متحول کرده است. در طول تاریخ، هیچ گاه جامعه بشری به اندازه امروز با انبوه اطلاعات و اخبار مواجه نبوده است. این اطلاعات و اخبار بر نحوه تعامل امریکا با کشورهای دیگر، متحدین، و دشمنانش تاثیر مستقیمی دارد. در شرایط حاضر، این امکان وجود دارد که اطلاعات را به نفع خود در راستای منافع ملی مان به کار بندیم. در این تحقیق، اهمیت استفاده از اطلاعات و اخبار در عملیات روانی به منزله یک ابزار استراتژیک برای دستیابی به اهداف و مقاصد ملی بررسی می شود. این تحقیق، ضمن بازنگری سیاست های امنیت ملی مرتبط با عملیات روانی، تاثیر و کارایی سیاست جاری عملیات روانی را بررسی می کند و در مورد این سیاست و ارتقای آن توصیه هایی را ارائه می دهد. افزون بر آن، مقاله حاضر با تحلیل عملیات روانی عملیات های سپر صحرا و توفان صحرا، تجارب و درس های آموخته شده در این زمینه را به منزله یک فزونگر رزمی در جنگ دوم خلیج [فارس] تشریح می کند.

در سال 1359 ارتش صدام حسین با هدف زمینه سازی برای شکست نظام نوپای جمهوری اسلامی به کشور ما حمله کرد؛ لیکن درایت و قدرت رهبری امام خمینی (ره) با ایجاد روحیه شهادت طلبی مانع از شکست این نظام شد. این مقاله از منظر عملیات روانی به بررسی ابعاد و پیامدهای جنگ در دو سوی جبهه نبرد در دوران هشت سال دفاع مقدس می پردازد. بدون شک ابعاد روانی این جنگ نیز همچون دیگر حوزه های آن اهمیت دارد که باید مورد بررسی قرار گیرد. مقاله حاضر، ضمن بازنگری سیاستهای جمهوری اسلامی در مورد عملیات روانی، توصیه هایی را در این زمینه ارایه می دهد و با تحلیل عملیات روانی طی هشت سال جنگ تحمیلی، تجارب و درسهای آموخته شده را به منزله یک فزونگر رزمی در دفاع مقدس تشریح می کند.

پس از واقعه 11 سپتامبر 2001 به مثابه یک نقطه عطف در روند تعاملات بین المللی، ناتو به عنوان ساز و کار امنیتی- راهبردی بر ضد تروریسم بین المللی، از جایگاهی موثرتر نسبت به پیش از یازدهم سپتامبر برخوردار شد. در این راستا، ماهیت تعاملات بین المللی و سیاست گذاری های امنیتی از سوی ناتو به گونه ای دگرگون شده است که رویکرد ناتو متناسب با تحولات شگرف در امور نظامی به عملیات روانی اطلاعاتی علیه نیروهای هدف، متمرکز شده است. نوشتار حاضر در صدد است تا ضمن بررسی ماهیت نامتقارن جنگهای کنونی، جایگاه دکترین عملیات روانی را در سیاست گذاری جامع امنیتی راهبردی ناتو، مورد ارزیابی و تبیین قرار دهد.

اشاره
در مورد شیوه های امریکا برای اعمال عملیات روانی بر ضد شوروی سابق و دیگر دشمنانش، تاکنون مباحث زیادی مطرح و شیوه های این کشور با استفاده از شواهد، بررسی شده است. با توجه به وسعت جهان اسلام از نظر جمعیت، فرهنگ، قومیت و... و با توجه به اینکه پیروان دین اسلام در حال افزایش است (به نحوی که پیش بینی می شود تا سال 2023 اسلام بیشترین پیروان را خواهد داشت) و به ویژه با توجه به این مطلب که منافع امریکا در بیشتر مناطق جهان با چالش گرایشهای اسلامی مواجه است؛ چگونگی مبارزه و برخورد امریکا با دنیای اسلام به مطالعات بسیار عمیق و علمی نیاز دارد. البته، پر واضح است که امریکا در رویارویی با جهان اسلام مجبور است به ابعاد نرم افزاری منازعه بپردازد؛ بنابراین، عملیات روانی از شاخص ترین مولفه های بعد نرم افزاری جنگ است. این مقاله با ارائه بحثهای تئوریک و نیز شواهد تاریخی در صدد است گوشه هایی از تلاشهای عملیات روانی امریکا را بازگو کند و در پایان، توصیه هایی را به خوانندگان ارائه دهد.

با آغاز جنگ جهانی دوم طرفهای درگیر دریافتند که با بهره گیری از فنون، روش ها و ابزارهای مختلف عملیات روانی بهتر و سریع تر قادر به تحقق اهداف نظامی و سیاسی خویش هستند. از همین روی، در آن جنگ و در جنگهایی که پس از آن رخ دادند، عملیات روانی به بخش جدایی ناپذیر و اثربخش فرآیند کارزار تبدیل شد. یکی از اشکال اثربخش عملیات روانی، به ویژه در چند دهه گذشته، عملیات روانی صوتی بوده است. در این نوع عملیات روانی طرفین دیگر، صدا و گفتار را جانشین نوشتار (اعم از اعلامیه، اطلاعیه و...) کرده اند. چه، با بهره گیری از یافته های رشته های مختلف علمی، به ویژه علوم ارتباطات و عصب روانشناسی، دریافتند که با صدا و گفتار (پیامهای رادیویی، بلندگویی، موسیقی و جز آن، سریع تر می توان بر مواضع، نگرشها و رفتارهای مخاطبان آماج تاثیر گذاشت. در این نوشتار، نخست، مقدمه ای درباره مبدا عملیات روانی صوتی و مبانی نظری این نوع عملیات روانی آورده می شود و سپس، با تاکید بر جنگ ویتنام، عملیات توفان صحرا و عملیات تهاجم به عراق، روش های استفاده از عملیات روانی صوتی مورد بحث قرار می گیرد.

اشاره
حادثه 11 سپتامبر نقطه عطفی در استراتژی امریکاست. در این حادثه موج گسترده سخنان تند و افراطی برخی سیاستمداران امریکایی را بر ضد برخی کشورها- از جمله جمهوری اسلامی ایران- شاهد بودیم. در این مقاله، نویسنده به تشریح دیدگاه های نومحافظه کاران امریکا در مورد ایران می پردازد و تاثیر لابی صهیونیستی را در پرورش و گسترش این دیدگاه ها مورد مطالعه قرار می دهد.

اشاره
روحیه دفاعی یکی از عناصر تعیین کننده موفقیت در هر تلاش بازدارنده یا دفاع در مقابل تهدیدات خارجی و داخلی است. هیچ حکومتی بدون تکیه بر این عنصر مهم، در مقابل تجاوز توانایی دفاع از خود و نیز توانایی مقابله موثر در مقابل نیروهای بیگانه را نخواهد داشت. در شرایط حاضر که فناوری، در تمام عرصه های سیاسی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی گسترش پیدا کرده است، باز هم، در تحلیل نهایی، این پدیده مهم انسانی را نمی توان انکار کرد. هیچگاه نمی توان انسان را از صحنه های فعال اجتماعی حذف کرد و تردیدی نیست که به کارگیری فناوری نیز در نهایت، به کارایی انسان ها باز می گردد و همین جا می توان نقش موثر روحیه دفاعی را در میزان کارآمدی فناوری یادآور شد. هدف اصلی مقاله حاضر، شناخت جایگاه روحیه در توان رزم نیروهای مسلح است. برای درک بیشتر از تعامل روحیه با توان رزم، مولف سعی دارد این دو عنصر را با یکدیگر در عصر حاضر مقایسه کند و در نهایت، توصیه هایی را در راستای افزایش روحیه در سازمان نیروهای مسلح ارائه می دهد.

عملیات روانی، پیروز واقعی در زمان جنگ، منازعه و صلح و از قدیمی ترین سلاح ها در فهرست سلاح های بشری است. برای تاثیر عملیات روانی، کارشناسان باید تبلیغات خود را با دقت طراحی کنند. شما باید اطمینان حاصل کنید که اطلاعاتی جامع درباره دشمن در اختیار دارید تا عقاید آنها را هدف قرار دهید. در این مقاله، تاثیر عملیات روانی در جنگ های قرن بیستم مورد مطالعه قرار گرفته است تا از این طریق، کاربرد مشخص نرم افزاری جنگ که از خونریزی و ویرانی و فقر جلوگیری می کند، آشکار شود.

در جنگ دوم خلیج فارس (1991) دکترین عملیات روانی امریکا فرآیند تحولی خود را به اتمام رساند. در این جنگ مشخص شد که بهره گیری به موقع، برنامه ریزی شده و دقیق از زمان، فنون و شیوه های عملیات روانی، عراق را، پیش از آن که بتواند مقاومت قابل توجهی از خود نشان دهد، مغلوب می کند. امریکا برای ناگزیر کردن ارتش نسبتا مجهز و مدرن صدام حسین به پذیرفتن شکستی سنگین در جنگ خلیج فارس از روش ها، فنون و ابزارهای مختلف عملیات روانی بهره گرفت. انتشار اعلامیه از روش های اثربخشی بود که امریکایی ها از آن برای فروپاشی روحیه و انسجام ارتش عراق بهره گرفتند. هربرت فریدمن، یکی از تحلیل گران عملیات روانی امریکا، اعلامیه های مورد استفاده در جنگ خلیج فارس را به چهار دسته اساسی تقسیم کرده است. هدف اصلی تمام آن چهار دسته اعلامیه آن بود که نظامیان عراق را از رویارویی و نبرد با امریکا و نیروهای متحدین، باز دارد. به باور بسیاری از تحلیل گران چنین هدفی به آسانی محقق شد.

اشاره
اطلاعات عملیات روانی، اطلاعاتی پردازش شده در مورد مخاطبان خاص است. این اطلاعات، به حوزه عملیات، دایره ماموریت، جامعه، جغرافیا، جمعیت و شرایط جوی بستگی دارد. اطلاعات در مورد انگیزه ها، رفتارها، اعمال و دریافت های افراد برای موفقیت برنامه ها یا فرآورده های عملیات روانی بسیار اساسی است. بنابراین تجزیه و تحلیل مخاطبان مورد نظر روندی است که طی آن، مخاطبان مورد نظری که می توانند در اجرای ماموریت عملیات روانی مفید باشند، انتخاب می شوند. این مقاله ضمن بررسی روند جمع آوری اطلاعات جامعه هدف به تجزیه و تحلیل مخاطبان مورد نظر می پردازد و در پایان چگونگی انتخاب نمادها و عناوین را مورد مطالعه قرار می دهد.

سیستم عملیات روانی عراق در جنگ دوم خلیج فارس متمرکز بود؛ به طوری که بیشتر وزارتخانه ها، ادارت، رسانه ها و مطبوعات به صورت غیر رسمی از سوی حزب بعث، شورای فرماندهی انقلاب و شخص صدام کنترل می شدند. با تصرف کویت، امکانات تولید و پخش رادیویی این کشور نیز در اختیار عراق قرار گرفت. افزون بر آن، عراق با استفاده از پوشش خبری رسانه های جهانی، بهره گیری از تسهیلات پخش برنامه اتحادیه خبرگزاری غیر متعهدها، ارسال نماهنگ به شبکه های ماهواره ای، تاسیس ایستگاه های رادیویی برای گروه های خارجی حامی عراق، استفاده از مقامات حکومتی برای ارائه نظرات به آژانس های خبری خارجی، اعمال سانسور بر اخبار ارسالی روزنامه نگاران خارجی، اعطای رشوه برای حمایت از عراق و... توانست افکار عمومی را به سوی خود جلب کند. هر چند تجربه عراق ناموفق بود، اما نشان داد که با تلفیق فناوری ارتباطات جمعی و شیوه های عملیات روانی می توان مخاطبان را در سطح جهان تحت تاثیر قرار داد.