فصلنامه مطالعات عملیات روانی
پیاپی 1 (بهار 1382)

در این مقاله؛ عوامل شناخت از بعد مخاطب؛ زمان و ویژگی های آن و گفتمان درگیری و جنگ با محوریت بحث عملیات روانی در بخش نظری مورد بررسی قرار خواهد گرفت و سپس در بخش عملی؛ به دو مورد از تلاش های مرتبط با عملیات روانی؛ شامل یک عمل مربوط به ساختار عملیات روانی در امریکا پس از 11 سپتامبر و یک مورد روایی مربوط به جنگ سلطه اشاره خواهد شد و در پایان؛ نقش سه عامل شناخت؛ زمان و گفتمان طرح ریزی و اجرای عملیات روانی مورد تایید قرار خواهد گرفت. حقیقت نخستین قربانی جنگ است. (رادیاردکیپلینگ)

اندیشه و عقیده قدرتمندترین سلاح های محسوب می شوند که بدون آنها همه پرسش ها بی پاسخ می مانند و هیچ تصمیم مناسبی اتخاذ نمی شود. در جنگ ها، کنترل بر روان خود و تاثیرگذاری بر اذهان نیروها و مردم کشور هدف یکی از مهم ترین عناصر پیروزی است ؛ موضوعی که با طراحی یک عملیات روانی مناسب و استفاده از تبلیغات و وسایل اطلاعاتی انجام می شود. با این روش، افکار، احساسات، تمایلات و رفتار دشمن، گروه های بی طرف یا دولت تحت تاثیر قرار می گیرد و به سوی اهداف و سیاست های موردنظر سوق داده می شود. (2) اکنون این پرسش های اساسی مطرح است که فرآیند اثرگذاری عملیات روانی بر مخاطبان چگونه است؟ اهداف عملیات روانی کدام است؟ پیام به چه صورت جریان می یابد و چه ویژگی هایی دارد؟ گیرندگان پیام عملیات روانی چه کسانی هستند و ترکیب آنها چگونه است؟

در آینده نزدیک، انقلابی را در عرصه عملیات روانی شاهد خواهیم بود. اینترنت وسیله مناسبی برای محقق شدن این انقلاب و همچنین برای توسعه قابلیت های عملیات روانی به منظور دستیابی به اهداف مشخص شده در استراتژی امنیت ملی است. این مقاله قصد دارد این موضوع را به شرح زیر بررسی کند.
نخست تعریف و توصیف مبسوطی از عملیات روانی ارائه می شود؛ سپس، اهمیت تکنیک های ارتباطات در توسعه شیوه های این عملیات مورد بحث قرار می گیرد. در واقع، درک حاصل از این مفاهیم می تواند بیانگر نقش مهم اینترنت در منحول کردن عملیات روانی باشد. همچنین در این مقاله، کنترل بازتاب، که یکی از تاکتیک های عملیات روانی در آینده است، تشریح می شود. در نهایت، بر اساس شناختی که از مطالعه این مقاله بدست می آید، توصیه هایی در راستای نحوه استفاده از اینترنت برای دگرگون کردن عملیات های روانی آینده ارائه می شود.

هر چند از گذشته های دور، صاحبان زر و زور همواره، اخبار، اطلاعات و واقعیت ها را تحریف می کردند، به طوری که برخی از واقعیت ها را وارونه مطرح می نمودند تا با اغفال مردم تحت حاکمیت خویش، جایگاه رفیع شان را مستحکم تر و سلطه و اقتدارشان را دیرپاتر کنند، اما در هیچ زمانی، به اندازه امروز، این روند این چنین آشکارا و مداوم نبوده است.

همواره این پرسش اساسی پیش روی عاملان جنگ روانی و متقاعدسازان بوده است که هیجان و عاطفه چه تاثیری در اثربخشی پیام های جنگ روانی دارد؟ در راستای پاسخ بدین پرسش، روان شناسان و دیگر دانشمندان علوم رفتاری، با انجام تحقیقات گسترده، گام های مهمی را برداشته و سرانجام، دریافته اند که پیام های جنگ روانی به یکی از دو روش پیرامونی یا (مرکزی) مورد پردازش قرار می گیرند و تاثیر هیجان و عاطفه در هر یک از این دو روش متفاوت است. دیگر اینکه، نظام ذهنی آدمی از سه نظام مرتبط به هم تشکیل شده است و در این میان، نظام هیجانی به منزله پلی میان نظام شناختی (اطلاعاتی) و نظم دهی (هماهنگ کننده) عمل می کند. به همین نسبت، اعتقاد بر آن است که حتی پیام های حاوی اطلاعات محض، تنها زمانی حملات جنگ روانی را تحت تاثیر قرار می دهند که بار عاطفی داشته باشند، افزون بر آن، نتایج حاصل از مطالعات تجربی ارائه شده در این نوشتار، بیانگر ارتباط معنی دار بین حالات خلقی مخاطبان و کیفیت استدلال های نهفته در پیام های جنگ روانی است. یافته های تجربی نشان داده است که خلق و هیجان بر بسط شناختی پیام ها تاثیر شگرفی دارد و تاثیر این حالات خلقی بسته به مثبت و منفی بودنشان، در بسط پیام ها و اثربخشی فرآیند متقاعدسازی متفاوت است.
تلاش برای متقاعد کردن دیگران، اغلب، با تلاش برای تغییر حالات خلقی و هیجانی آنان همراه است. در تبلیغات تجاری، تبلیغات سیاسی رویارویی های غیررسمی اجتماعی، تلاش برای ایجاد یک احساس خوب هیجانی در مخاطبان، اغلب، بر اقدام عملی برای متقاعدسازی مقدم است. استفاده فراوان از راهبرد متقاعدسازی و اعتقاد راسخ استفاده کنندگان به آن، اثربخشی آن را نشان می دهد. با وجود این، مکانیسم تاثیر حالت خلقی مخاطبان بر فرآیند متقاعدسازی همچنان تا حدی ناشناخته باقی مانده است.

خلاصه
اینترنت، چه در جوامع غرب و چه در جوامعی که تنها از طریق سایت های اینترنتی، پست الکترونیکی و اتاق های چت با جهان خارج آشنا می شوند، ابزار و رسانه اطلاعاتی بسیار مهم و موثری است، اما نکته درخور توجه آنکه مانند شمشیر دولبه ای است؛ زیرا، هیچ یک از دولت ها (از نظر قانونی، اجتماعی و سیاسی) برای استفاده از اینترنت با محدودیت و ممنوعیتی روبه رو نیستند و از طریق آن می توانند به طور موثری، حمایت و پشتیبانی عموم مردم را جلب کنند و نارضایتی و مخالفت آنها را علیه امریکا و منافع آن برانگیزانند. در نتیجه، ضرورت دارد تا حیطه عملیات روانی نظامی گسترش یابد و اینترنت نیز در آن گنجانده شود. واضح است که باید برای لغو یا به روز شدن سیاست ها و محدودیت های موجود در زمینه استفاده نیروهای عملیات روانی از اینترنت اقداماتی صورت گیرد تا این نیروهای بتوانند از طیف وسیع رسانه ها بهره گیرند و امریکا نیز برتری خود را در این زمینه از دست ندهد. هر چند، قوانین بین المللی موجود، برخی از ابعاد عملیات روانی را محدود می کند، اما هنوز فضای قانونی بسیاری برای ما و دیگران وجود دارد تا با استفاده از فناوری جدید و اینترنت، به اجرای عملیات روانی اقدام کنیم. البته، سیاست ها و محدودیت های قانونی موجود باید تغییر کنند تا نیروهای عملیات روانی اجازه داشته باشند که در برابر حملات تبلیغاتی و اطلاعاتی دشمن که بر دستیابی امریکا به اهداف نظامی اش تاثیر دارند، دفاع و با آنها مقابله کنند. امید است بررسی این موضوع، اهمیت اینترنت در عملیات روانی را روشن تر کند و دیگر پژوهشگران و کارشناسان را به ارائه مطالب بیشتری در این زمینه برانگیزد.

دولت ها همواره، مسائل بین المللی را از جنبه های سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی با انگیزه حفظ تمامیت ارضی، رفاه ملی، اقتصادی و فرهنگی، امنیت ملی، پرستیژ ملی و کسب قدرت به منزله یک واقعیت، تجزیه و تحلیل کرده اند، اما از این واقعیت مهم تر، درک این نکته است که امروز، روابط بین الملل حکم منبع تغذیه را برای هر ملت دارد.
نویسنده این مقاله بر این باور است که ارتباطات و مسلح شدن به نگرشی ارتباطی اصلی ترین حافظ منبع تغذیه مزبور برای حفظ حیات ملت است؛ ملتی که با انقلاب بزرگ و بی سابقه ای به نام انقلاب اسلامی به یک الگوی انقلابی بی نظیر جهانی تبدیل شده و در عین حال، برای اندیشمندان و نظریه پردازان جهان نیز حکم یک الگوی پرمحتوای مطالعاتی را یافته است. این انقلاب از جنبه مجاری ارتباطی خود، به ویژه از جنبه زیرساخت های ارتباطی آزمایشگاه بزرگی است که درس های بی شماری را برای فراگیری در خود جای داده است؛ درس هایی که جهان در آستانه کسب آنهاست.

درباره قدرت دیگران می توان خود را به حماقت زد، اما درباره ناتوانی خود، هرگز. (تئودور دبلیو آدورنو)
نظریه پردازان پیرو دیالکتیک، هنر توده ای مدرن را روشنگری به منزله فریب توده ها (1) تلقی و در عین حال، تصور می کردند که یک عامل سری ناشناس در پشت پرده هست که سرنخ ها را در دست دارد؛ واقعیت ها را مخدوش؛ و مردم را با پیام های خود گمراه می کند. به اعتقاد هورک هایمر و آدورنو ، بیشترین بخش این فقر فرهنگی، از شیوه های تولید و انتشار رسانه های جمعی ناشی بود که با اتکا به انتخاب آگاهانه، ارائه و انتشار مسائل و موضوعات رایج، می کوشیدند به صورت هدفمند، عقیده، سلیقه و شیوه زندگی تماشاگران، شنوندگان و خوانندگان را شکل دهند و هدایت کنند. آژانس های خبری و عوامل آنها به جای برآوردن نیازها، علاقه ها و آرزوهای حقیقی مخاطبان با ارایه برنامه های پرمحتوا و مناسب و بیداری و تقویت آنان در راستای استقلال در تفکر و عمل و قضاوت متکی بر موازین خرد، آنها را از طریق پیام های تبلیغاتی، رادیو و فیلم به مشتریان و مصرف کنندگان خاموش، مطیع و غیرفعالی بدل می کردند. تحمیق، تخریب، بی تفاوتی، پژمردگی نیروی اندیشه و نابودی اراده توده ها، پیامد اجتناب ناپذیر این نوع رابطه مخرب اجتماعی است که از طریق سیستم های رسانه های گروهی غرب به واحدی کلی تبدیل می شود.

دروغ، بخشی از تاکتیک های جنگ روانی محسوب می شود. در فریب با استراتژی دروغ بزرگ، کوشش می شود تا مخاطب مورد نظر، به سمت یک فضای روانی متفاوت با واقعیت سوق داده شود. این فضای درونی باید به گونه ای باید ساخته و پرداخته شود که گروه هدف بدون ابراز مقاومت، در آن فضا قرار گیرد و مفاهیم و علائم انتقالی، مورد قبول و پذیرش او باشد.
از دیدگاه روان شناسی، فردی که در حال منازعه با دشمن است، همواره می کوشد تا خود را در موضع هوشیارانه و غالب نسبت به او قرار دهد؛ زیرا، احساس می کند که هر لحظه از ناحیه دشمن در معرض خطر قرار دارد و طبیعی است که در برابر هر حرکت و رفتار او نیز حساس باشد و در نتیجه، در مقابل آنها مقاومت کند؛ بنابراین، هنر تاکتیک فریب، شکستن این مقاومت در حریف یا دشمن است و البته، تردیدی نیست که این عمل با ظرافت و دقت خاصی انجام می شود و بیشتر به تجربه و شناخت مجری طرح از گروه هدف بستگی دارد، به منظور روشن شدن بحث و برای نمونه، چند دروغ بزرگ، که در راستای منحرف کردن ذهن گروه های هدف و دیگر دولت ها آمده است، ارائه می شود.

چگونگی تامین پشتیبانی موثر و به هنگام از فرماندهان تاکتیکی مشکلی است که امروزه عملیات روانی (2) نظامی با آن روبه روست؛ مسئله ای که هیچ یک از کارشناسان عملیات روانی اهمیت آن را انکار نمی کنند. در واقع، بحث اصلی در این مورد آن است که بهترین راه دستیابی بدین هدف، به ویژه با توجه به ضرورت طرح ریزی متمرکز و اجرای غیرمتمرکز عملیات روانی کدام است؛ مسئله ای بسیار مهم است؛ چرا که تغییر بنیادین محیط اطلاعات جهانی با ماموریت های مختلفی همراه شده است که هم اکنون، نیروهای نظامی در بیشتر موارد، خود را در حال اجرای آنها می بینند. در این مقاله، به طور کوتاه وضعیت جاری مسائل مربوط به پشتیبانی عملیات روانی از فرماندهان تاکتیکی بیان می شود و در این راستا، عملیات بوسنی به منزله مطالعه ای موردی برای تامین پشتیبانی عملیات روانی تاکتیکی تحلیل و توصیه هایی درباره چگونگی رفع ضعف های موجود در این حوزه ارائه می شود.

در قرن بیست و یکم، عملیات روانی یکی از موثرترین جنبه های جنگ های آینده محسوب می شود. به همین دلیل، کشور های غربی، با تمام توان کوشیده اند تا خود را از نظر سیستم های انسانی و امکانات مادی تا اندازه ای مجهز کنند که بتواند جنگ نرم افزاری را که میدان نبرد آن گسترده است و پیامد های گوناگون آن تمام افراد یک ملت را تحت الشعاع قرار می دهد، توسعه دهند. بدین ترتیب، باید پذیرفت که تمامی افراد یک کشور اعم ازنظامی و غیرنظامی تحت تاثیر یک جنگ قرار می گیرند و اگر دولتی یا مسئولان آن نسبت به این نوع جنگ و شیوه و ابزار آن آگاه یا به تجهیزات کافی برای مقابله با آن مجهز نباشند، سبب نابودی آن ملت می شوند. مقابله حاضر برای روشن شدن بیشتر افکار و عقاید، درباره عملیات روانی طبق آخرین تکنیک ها و تاکتیک های جنگ روانی غرب است که علیه دیگر دولت ها و در راستای منافع امریکا به کار گرفته شده است.

رادیو سری نوعی تبلیغات بسیار موثر است که همواره، از عملیات های نظامی پشتیبانی می کند. چنین رادیویی همراه با دیگر تاکتیک های عملیات روانی و تبلیغاتی مانند فرو ریختن اعلامیه و استفاده از بلندگو، می تواند قلب و روان مخاطبان را تسخیر کند. هر چند نام رادیو سری، عملیات های آژانس اطلاعاتی و گروه های چریکی را تداعی می کند، اما ارتش های دنیا، به ویژه ارتش امریکا، همواره از آن در عملیات های روانی خویش استفاده می کرده اند.
به باور چاک پاین ، عملیات روانی نشر اطلاعات به ظاهر واقعی برای مخاطبان خارجی به منظور پشتیبانی از سیاست کشور و اهداف ملی است. عملیات روانی، به منزله نوعی نیروی غیرخشونت آمیز، بر عواملی، مانند منطق، ترس، رغبت و دیگر عوامل روانی تکیه می کند تا هیجان ها، نگرش ها و رفتارهای خاصی را در مخاطبان پدید آورد. این رفتار و نگرش های دستکاری شده نیز می توانند از جلب حمایت مردم در مورد عملیات های نظامی تا آماده شدن برای نبرد را در برگیرند.
ارتش امریکا عملیات روانی را به منزله نیروی متکثری می نگرد که می تواند توانایی ها و استعدادهای غیرخشونت آمیز رابرای پشتیبانی مناسب از نیروها در حین عملیات به حداکثر برسد.

درک مبانی و مشکلات و ماهیت عملیات روانی بدون درک کامل ماهیت هدف های آن، امکان پذیر نخواهد بود. واقعیت این است که هدف عملیات روانی، نه جسم انسان، بلکه روان و فکر اوست. بر این اساس، مطالعه رفتار اجتماعی در زمینه های مربوط به عملیات روانی اهمیت بسزایی دارد و می تواند بسیاری از مشکلات را برطرف کند. هدف از نگارش این مقاله بیان مبانی عملیات روانی و ارتباط آن با علوم سیاسی است.
با توسعه علم روان شناسی در قرن نوزدهم و نیز، تحت تاثیر مکاتب روان شناسی، جنگ های نظامی هم ویژگی روان شناختی خاصی پیدا کرد و به دنبال آن، دستیابی به اهداف نظامی با بهره گیری از مکانیسم های جنگ روانی در سریع ترین زمان با کمترین هزینه مادی ممکن شد.

در دهه های اخیر، موضوع جنگ روانی همواره، بحث برانگیز و مبهم و برخورد ما نیز با آن، معمولا آمیزه ای از بیم و امید بوده است. در واقع، نه آنقدر به این موضوع نزدیک شده ایم که به شکلی علمی، با موشکافی هایی ژرف اندیشانه آن را بشناسیم و نه آنقدر از آن بر کنار و بی نیاز بوده ایم که بتوانیم یکسره رهایش کنیم و بدان نیندیشیم. به عبارت دیگر، در حالی که با مسئله درگیر بوده ایم، شناخت جامعی از آن کسب نکرده ایم، صاحب نظران جنگ روانی همواره بر این عقیده بوده اند که ذهن انسان را می توان در سمتی خلاف خواست و اراده او کنترل کرد. به عقیده آنان، انسان آنقدر تاثیر پذیر است که کارشناسان آشنا با فرآیند تفکر، انگیزش و رفتار انسانی می توانند کنش های انسان را در راستای مطلوب، هدایت کنند.