نشریه مطالعات قرائت قرآن
سال چهارم شماره 7 (پاییز و زمستان 1395)

پس از نزول قرآن کریم و به رغم اهتمام ویژه عموم مسلمانان و بخصوص دانشمندان، اختلافات مختصری در قرائت کلام الهی پدیدار شد. عوامل مختلفی موجب بروز این اختلافات گردید و در دوره های بعد رو به فزونی نهاد تا بدانجا که برخی از عالمان این فن در صدد مرزنگاری قرائات معروف و مقبول عامه مسلمانان از سایر قرائات بر آمدند. این مقاله به اجمال، به موضوع تشخص یافتن قرائات سبع از میان انواع قرائات موجود در قرن سوم هجری و نحوه این تعین از خلال سخنان مبدع این کار می پردازد و نشان می دهد با وجود اینکه گروه زیادی از دانشمندان اهل سنت، این قرائات هفت گانه و حتی گاهی فراتر از آن، قرائات ده گانه را نازل شده از سوی خدای متعال و متواتر می دانند، ابن مجاهد به عنوان کسی که نخستین بار هفت قرائت را تحدید کرده است، نگاهی متعصبانه به این قرائات ندارد و گاه برخی از آنها را اشکال دار می داند. این بررسی نشان می دهد که ابن مجاهد در 56 مورد از تعابیری نظیر وهم، خطا یا غلط در توضیح قرائت استفاده می کند که 27 مورد اشتباه در نقل و 28 مورد اشتباه قاری در قرائت را مورد اشاره قرار می دهد. تنها 1 مورد اشتباه در احتجاج قاری بر قرائت خویش را در بر دارد.

موضوع قرائت قرآن و دستیابی به قرائت رسول الله  و یا لااقل صحیح ترین و نزدیک ترین قرائت از میان قرائت های موجود به قرائت پیامبر اکرم از مهم ترین موضوعاتی است که موجب اهتمام محققان و دانشمندان قرآنی از صدر اسلام تا کنون بوده است؛ به گونه ای که در بیان زوایا و ابعاد مختلف این موضوع و تبیین قرائت صحیح قرآن تلاش های فراوانی مشاهده شده است. با بررسی و تحقیق در متون روایی و سیره فقها و متشرعه چنین به دست می آید که بارزترین روایت مورد استناد در تعیین قرائت صحیح ، روایت منقول از امام صادق با عنوان «اقرا کما یقرا الناس» است. با فرض صحت سندی و دلالی روایت و با مداقه در زمان و مکان صدور آن، چنین می توان نتیجه گرفت که مقصود از قرائت مردم در نزد ائمه تایید همه قرائت های رایج و مرسوم آن زمان که مورد تایید امام القرائه شهرهای بزگ جهان اسلام بوده، می باشد و روایت مذکور در صدد بیان انحصار یک قرائت نمی باشد.

اختلاف قرائات قرآن که در تاریخ این کتاب رخ نموده، پدیده مبارکی نبوده و نیست؛ زیرا چند گونه بودن کیفیت قرائت قرآن در بسیاری از موارد، باعث اختلاف در فهم و برداشت از این کتاب آسمانی گردیده است. از طرفی دیگر، موضوع اختلاف قرائات با نص قرآن کریم ارتباط دارد و قرآن پژوهان نیز به اهتمام والای پیامبر در صیانت از قرآن و وجود قرائت واحد و معیار بودن قرائت عامه معتقد هستند و این اختلافات را مربوط به پس از حیات ایشان می دانند. اختلاف در قرائت قرآن نه تنها آثار منفی در حوزه درون دینی دارد، در حوزه برون دینی و از نگاه بیگانگان نیز به عنوان یک نقص و کاستی برای کتاب مقدس مسلمانان تلقی می شود. گلدزیهر این اختلاف قرائت را بهانه ای برای حمله به قرآن قرار داده است. او معتقد است تمامی قرئات به پیامبر منسوب است و نص ثابتی برای قرآن وجود ندارد. از طرفی دیگر، اثبات آزادی و اختیار افراد در قرائت دلخواه از قرآن و در نهایت حکم به تحریف و برابری قرآن با عهدین از دیدگاه های گلدزیهر در زمینه قرائات است که در این نوشتار مورد تحلیل، بررسی و نقد قرار گرفته است.

علم وقف و ابتدا به عنوان یکی از علوم فنون قرائات، نقش مهمی در فهم و رساندن مقصود الهی به مخاطبان دارد؛ چه اگر در موضعی مناسب وقف صورت گیرد، مقصود الهی نیز به درستی به مخاطبان منتقل می گردد و الا در رساندن مقصود الهی نیز خلل ایجاد می شود. این علم رابطه وثیقی با علم اعراب دارد؛ زیرا نوع اعراب است که نوع وقف را مشخص می کند. ام منقطعه از جمله اداتی است که اعراب جمله بعد از آن مورد بحث است. اگر ام منقطعه عاطفه باشد، حکم وقف قبل از آن یک چیز است و اگر حرف ابتدا باشد، حکم وقف قبل از آن چیزی دیگر است. در این تحقیق تلاش بر این است که نوع ام منقطعه بررسی گردد و با مبنا قرار دادن یک نوع، اعراب جمله ی بعد از آن و به تبع، نوع وقف قبل از این جمله با توجه با اعرابش مشخص گردد و از این طریق به یک نتیجه و نظر واحد رسیده شود.

برخی فقهاء و محققان شیعه در راستای تصویب حلیت غنا در تلاوت قرآن کریم به راهبردهایی برای خروج تخصصی یا تخصیصی غنا در تلاوت از حکم و موضوع غنا دست یازیده اند. مدافعان حلیت غنا در تلاوت قرآن در راستای اثبات خروج موضوعی و تخصصی غنا قرآنی به طرح مدعیاتی چون مدخلیت غایت مغنی، اغراض مستمعان و ماده غنا در تحقق موضوع شرعی غناء، عدم وقوع آواهای شهوانی در تلاوت، عدم اعتبار حزن در مفهوم طرب، عدم امکان وقوع غنا محرم در تلاوت و مقارنت نداشتن تلاوت های مرسوم با ملازمات محرم مبادرت ورزیده اند. مدعای خروج تخصیصی غنا در تلاوت از حکم حرمت نیز با تاکید بر مفاد پاره ای از روایات صورت پذیرفته است. مطلوبیت تلحین، تغنی، صوت حسن، تزیین و ترجیع در تلاوت احسن و جواز تلهی در تلاوت اهم مفاد استظهار شده از این روایات در راستای تایید تخصیص غنا در تلاوت است، لکن باید گفت مدعیات مذکور علاوه بر ضعف دلالی توان معارضه با ادله قطعی حرمت غنا را ندارند. در نهایت، می توان مدعی شد ظرفیت های زیبایی شناختی اسلوب های غیر غنایی تلاوت ضمن تضمین اصل تلحین و نغمه پردازی اعتدالی قاریان، به خوبی دو غایت مورد تاکید شارع یعنی جذابیت هنری وجه سمعی کلام وحی و اصالت دادن به محتوا در مقابل کیفیات صوتی تلاوت را محقق می سازد.

از عرصه های کلیدی در موضوع قرائات قرآن کریم، عرصه احتجاج بر قرائات است. تبحر در این مسئله نیازمند اطلاعات و تخصص فراگیر در دانش هایی همچون تفسیر، حدیث، ادبیات و رسم المصحف است. عمده تالیفات در این زمینه به قرن سوم تا ششم هجری باز می گردد و تالیفات قرون اخیر به بررسی دیدگاه های دانشمندان قبلی اختصاص دارد. منابع احتجاج بر اساس نوع قرائت بحث شده در آنها، زمان تالیف آنها، کتب تاثیر گذار و مهم و نوع احتجاج در این منابع قابل تقسیم بندی است. تالیف احتجاج در قرائات بر اساس تفاسیر شیعه و بررسی جایگاه دانشمندان شیعه در این زمینه، از عرصه های مفقوده در زمینه دانش احتجاج به شمار می آید. تاثیر دانش های مختلف در احتجاج قرائات، بررسی شیوه احتجاج در میان دانشمندان اسلامی، مبانی احتجاج در قرائات، تاثیر پذیری مولفان احتجاج از دیگر دانشمندان و کتب احتجاج، نقاط مشترک در احتجاج قرائات متواتر و شاذ و نقش دانش احتجاج در حجیت بخشی به قرائات قرآن کریم از موضوعات شایسته تحقیق در این عرصه به شمار می رود. در این نوشتار تلاش شده تا با بررسی کتب موثر در زمینه احتجاج بر قرائات قرآن کریم، زوایای مختلف این آثار و گونه های آنها تحلیل شود. این بررسی، ابعاد بسیاری در ارتباط با زمینه های قابل تحقیق، در عرصه احتجاج را روشن می نماید.