فصلنامه نقد کتاب فقه و حقوق
پیاپی 8 (زمستان 1395)

مدرنیته که برایند نهضت اصلاح دین، رنسانس و انقلاب صنعتی به شمار می رود، بر دو رکن علم و آزادی استوار شده است. هدف نهضت اصلاح دین آن بود که ایمان مذهبی را با علم و آزادی آشتی دهد. آزادی دین از سوی کسانی مطرح شد که دغدغه ایمان مذهبی مردم را داشتند. به باور آنان، چون هدف دین ایمان واقعی است ، اجبار بر پذیرش دین به نفاق می انجامد و ایمان راستین با اکراه حاصل نمی شود. آزادی دین و اعتقاد از دیرباز، یکی از آرمان های اصلی مصلحان اجتماعی بوده است و گفتمان حقوق بشر ابتدا در زمینه آزادی دین مطرح شد و به تدریج به حقوق و آزادی های اساسی گسترش یافت.
متفکران مسلمان اعتقاد دارند که مباحثات راجع به تعارض ایمان با علم و آزادی به تجربه کلیسایی در غرب محدود می شود و شکوفایی تمدن اسلامی ثمره پاسداشت این دو ارزش انسانی است. تا جایی که به آزادی دین مربوط می شود، قرآن کریم با صراحت اجبار و اکراه را در پذیرش دین منتفی می داند و تاکید دارد که ایمان در رضایت قلبی و اراده آزاد ریشه دارد. بااین حال، در فقه اسلامی مواردی مانند احکام ارتداد وجود دارد که با اصل آزادی دین و اعتقاد سازگاری ندارد. کتاب اندیشه و ایمان در آزادی کوششی برای تبیین ابعاد مختلف این موضوع مهم از منظر فقهی است و این نوشتار کوتاه می خواهد میزان توفیق نویسنده را در معرض داوری خوانندگان قرار دهد.

این مقاله با مروری بر کتاب عاشوراشناسی: پژوهشی درباره هدف امام حسین (ع) ضمن گزارشی کوتاه از درون مایه کتاب به چند مسئله روش شناسانه مهم این اثر می پردازد. اندیشه اصلی مقاله پیش رو این است که مولف کتاب عاشوراشناسی به نقش دوگانه تاریخ و کلام در فهم و تفسیر واقعه عاشورا پرداخته و به درستی بر آن تاکید کرده است. این مقاله با نشان دادن ضلع و زاویه دیگری از مسئله بر ضرورت توجه همزمان به سه بعد: تاریخ، کلام و فقه تاکید دارد. پژوهش حاضر با ارائه سیاهه ای از مسائل فقهی- حقوقی که در فهم عاشورا نقش دارد نشان می دهد که مبانی و مسائل فقهی مربوط به عاشورا هم در گزینش یا رد نظریه هایی که درباره اهداف قیام امام حسین (ع) توسط عاشوراشناسان ارائه شده نقش تعیین کننده ای داشته است.

کتاب راه های علمی اثبات دعوا در فقه و حقوق اسلامی، نوشته طاهره فرمنش و دکتر علی تقی خانی را انتشارات چتر دانش در سال 1395 به چاپ رسانده است. تلاش نویسندگان برای تبیین ادله علمی اثبات دعوا قابل تقدیر است. این اثر به دلیل جنبه کاربردی و پرداختن به موضوعی که کم تر موردتوجه نویسندگان بوده قابل توجه است و البته تلاش نویسندگان در تطبیق موضوعات با مبانی فقهی نیز ستودنی است؛ ولی اشکالاتی در کلیات، ارجاع ها و منابع و چارچوب آن ملاحظه می شود که باید از سوی نویسندگان بازبینی شود؛ علاوه بر آن مراجعه بیشتر به منابع فقهی و تطبیق موضوع ها با قوانین و آرای جدید بر غنای کار می افزاید. به طورکلی حضور صاحبان اثر در موضوع ها کم رنگ است و طبعا در برخی موارد لازم است نظرات خود را در اثر ابراز کنند.

این مقاله می کوشد که با بررسی کتاب کارکرد مصلحت در فقه و حکومت اسلامی، تعریف و تاریخچه مختصری از جایگاه و چگونگی رشد اندیشه رعایت مصلحت در فقه اسلام را ارائه نماید. مصلحتی را که فقها از آن سخن گفته اند چگونه بین مصلحت عامه و مصلحت شریعت که گاه حکام زمان سخنگوی آن بوده اند، نوسان یافته است. در این مقاله خواهیم دید که اصل مصلحت در بستر قیاس نزد اهل سنت چگونه گسترش یافت، و نزد شیعیان در مسیری جداگانه نخست به عنوان عقل تمییزدهنده حسن و قبح (مستقل از نصوص ولی هماهنگ با آن) و سپس با نام «عناوین ثانویه» به رشدی مشابه و از جهاتی گسترده تر از اهل سنت رسید. به کارگرفتن ملاحظات اجتماعی در مباحث اصول فقه گرایش تازه ای بود که در قرن هشتم هجری موجب شد نویسندگانی چون نجم الدین طوفی و ابواسحاق شاطبی مصلحت دین و خلق را طبق مقاصد شریعت به صورت رکن مهمی از اصول فقه درآورند. در تشیع، گسترش اصول عقلی عملی و مباحث «ورود» و «حکومت» توسط شیخ انصاری راهگشای طرح «عنوان ثانوی» به وسیله آخوند خراسانی شد، و این عنوان با بینشی مصلحتی توانست وارد بر حکم شرعی موجود شود و اجرای آنرا (ولو از واجبات باشد) معلق نماید.

ازجمله عناوین درسی در حوزه های علمیه و دانشکده های حقوق که ابزار دقیق و اجتناب ناپذیری برای رسیدن به غایت مطلوب فقه یا حقوق محسوب می شود، اصول فقه است. در بررسی کتاب حاضر به موضوع های مطرح شده و هدف از نگارش و همچنین مزایا و کاستی های آن اشاره شده است. کمرنگ بودن مثال های حقوقی و عدم اشاره به کاربرد هریک از مباحث در استنباط حقوقی از ایرادهای این کتاب به شمار می رود. شیوایی متن و افزودن مطالب ضروری که در سایر کتاب ها کمتر به چشم می خورد، همچنین تتبع در منابع فراوان را می توان ازجمله محاسن کتاب دانست.

فقه پدیده های نوپیدا عنوان کتابی است که اثر استاد حوزه و دانشگاه، آیت الله ابوالقاسم علیدوست و حاصل پردازش و پژوهش حجت الاسلام سیدمهدی صفایی و درباره مسائل فقهی جدید و نوپیدا (مستحدثه) است. این کتاب شامل موضوعاتی مانند تغییر جنسیت، تشریح میت (کالبدشکافی)، پیوند اعضا (ترقیع)، عقیم سازی (تحدید نسل)، تلقیح مصنوعی (باروری مصنوعی)، تمثیل و تصویر (نقاشی) است. محور بحث، «مکاسب محرمه» یا «شغل ها و درآمدهای حرام» است و این که اگر از طریق پدیده های جدید، کسب درآمد صورت پذیرد، آیا حلال است یا نه؟ ویژگی مهم این کتاب، توجه به مسائل فقهی جدید است که در گذشته موردتوجه نبوده است و دیگر آن که به این پدیده های نوظهور از نقطه نظر حلال یا حرام بودن درآمد توجه شده است. برخی نکات شکلی و محتوایی نیز در تکمیل مطالب این کتاب ارزشمند توسط نگارنده سطور حاضر مدنظر قرار گرفته است.

کتاب میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی (دعاوی، آموزه ها و تفاسیر) با هدف تفسیر و تبیین عملی و دقیق مواد میثاق و توضیح مفاهیم حقوق بشری از منظر حقوق بین المللی توسط سارا جوزف، جنی شولتز و ملیسا کسن که نویسندگانی مشهور و متخصص در قلمرو حقوق بین الملل و حقوق بشر به شمار می روند، تالیف شده است. این کتاب با توجه به تفاسیر عمومی (General comments) و دعاوی و رسیدگی هایی نگارش یافته و به فارسی ترجمه شده که در کمیته حقوق بشر سازمان ملل متحد و... موردتوجه و اصدار حکم قرار گرفته است. در این اثر مطابق فحوای میثاق، عناوین مختلفی از حقوق تعیین سرنوشت تا حقوق اقلیت ها مدنظر قرار گرفته است؛ گرچه ازنظر ساختاری ارائه نکردن موضوع در قالب فصل های پیوسته و پیچیدگی در چینش موضوعات (عدم تبویب تفصیلی مباحث در فهرست) استفاده مطلوب از این کتاب ارزشمند را تاحدی دشوار کرده است. به هرحال، دقت محققان حقوقی در مثال های عینی بیان شده برای هر موضوع و عنوان حقوق بشری، مسئله ای است که رضایت خوانندگان را جلب خواهد کرد.

عنوان کتاب اصول حقوق مالکیت فکری بیانگر این است که در آن از قواعد و مفاهیم اصلی تشکیل دهنده رشته مالکیت فکری، به عنوان یکی از شعبه های حقوق خصوصی سخن رفته است. ارزیابی آن نیازمند شمارش الفبای این رشته طی مقدمه ای کوتاه است و پس از آن، می توان در سایه این مقدمه گفته ها را محک زد. این مهم طی دو بخش تحت عناوین ایرادهای شکلی و ماهوی صورت گرفته است. رسالت فصلنامه و به پیروی از آن، این نوشته، هشدار و یادآوری نارسایی ها در آثار منتشر شده است.

در نوشتار پیش رو تلاش شده است که ضمن توجه به نقاط قوت و محاسن و امتیازات کتاب تحول قدرت، به تحلیل انتقادی این اثر و نقاط ضعف آن پرداخته شود. در بخش نخست به معرفی اجمالی مطالب مندرج در مقدمه اثر، فصل ها، مباحث و زیرگفتارهای مختلف کتاب پرداخته ایم؛ سپس به نقد اثر مبادرت ورزیده ایم و ضمن اشاره به نقاط قوت و امتیازات کتاب، در ادامه به نقد و ارزیابی شکلی، ساختاری و محتوایی آن به طور تفصیلی همت گمارده ایم.

یکی از ویژگی هایی که موجب می شود خوانندگان و مخاطبان به یک کتاب روی آورند و آن اثر از استقبال و اقبال عمومی بهره مند شود، سلیس بودن عبارت ها و جمله های کتاب و رعایت اصول نگارشی و ویرایشی است. خالی بودن جمله ها از ابهام به قلم نویسنده اثر بستگی دارد. حال اگر نویسنده، قلمی روان نداشته باشد، به کمک یک ویراستار توانا می تواند در رسیدن به نثری روان و مطلوب گامی مفید بردارد. این مختصر درصدد است تا با اشاره و نقد برخی نکته های نگارشی و ویرایشی، با تکیه بر نثر کتاب فسخ معامله با استناد به خیار تبعض صفقه به نویسندگان و پژوهشگران در رسیدن به نثری روان و عاری از عیب، یاری رساند.

کتاب تاثیر تحریم بر سلامت و بهداشت عمومی از منظر حقوق بین الملل و ایران یکی از کتاب های تازه منتشرشده از انتشارات مجد است که لیلا فیروزمند نوشته است و رضا موسی زاده نیز دیباچه ای برای آن نگاشته است. انتشار چنین کتابی در این دوره اهمیت دارد و کمبود منابع موجود درخصوص تحریم به زبان فارسی، بر ضرورت نگارش آن می افزاید. کتاب فیروزمند به عنوان یکی از آثار میان رشته ای تلقی می شود که مسائل مربوط به حقوق، بهداشت، اقتصاد و سیاست را پیوند زده و تا حدود زیادی از عهده ادای حق مطلب برآمده است.

در کتابخانه مجلس مجموعه ای به شماره 13835 وجود دارد که مشتمل بر 26 رساله در موضوع های مختلف است و به خط نستعلیق از ابتدای سده 10 ق تا ابتدای سده 12 ق تالیف و کتابت شده اند. این رساله ها بنابر ترتیب تالیف و کتابت کراسه بندی نشده و رساله های کهن تر در میانه آن قرار گرفته اند.
این مجموعه، 181 برگ دارد و 6 رساله آن ترقیمه هایی با رقم تاریخ دارند و این تاریخ ها از 911ق. تا 1113ق. را دربردارد. بیشتر مطالبی که در هامش و حواشی این نسخه نوشته شده، نشان دهنده وفات و تولد افراد مختلف است که البته نشان می دهد این نسخه در تملک شیعیان بوده و از جغرافیای حکومت شیعه بیرون نرفته است. (صدرایی خویی، 1377: 37: 392).