نشریه پژوهش های زبان شناسی تطبیقی
پیاپی 2 (پاییز و زمستان 1390)

با این که مشغله اصلی خواجه نصیرالدین طوسی عروض و قافیه نبوده است، ولی با تالیف معیار الاشعار در زمره یکی از بزرگان علم عروض قرار گرفته است که با وجود گذشت چندین قرن از این کتاب، همچنان به عنوان یکی از دو منبع اساسی عروض و قافیه مورد توجه و استناد عروضیان قرار دارد. خواجه نصیر با ذهن ریاضی خود، در این کتاب نکته های بسیار ظریف و دقیق در اوزان شعر فارسی یافته، که عروض جدید پس از قرن ها امروزه به آن ها پی برده است. از این رو به گفته یکی از عروضیان معاصر باید او را نابغه ای در علم عروض و قافیه به شمار آورد.
این نوشته بر آن است که آراء بدیع خواجه نصیر را در علم عروض و قافیه از کتاب معیار الاشعار استخراج و بررسی نماید.

باباطاهر از شاعرانی است که برخلاف بی نام و نشان بودن از حیث تاریخ تولد و مرگ، از آوازه و شهرتی نسبی برخوردار است. بیشترین شهرت او به سبب پیش تازی در سرودن شعرهایی ساده و به دور از اغماض های شاعرانگی، در قالبی به نام دوبیتی است. این دوبیتی ها در اصل به زبان محلی سروده شده اند، اما به مرور زمان بر اثر دخل و تصرف دیگران و آمیختگی با سرودهای سرایندگان دیگر، چندان قابل شناسایی و تشخیص نیستند. با این حال در همان اندک سروده های باقی مانده نیز ویژگی هایی وجود دارد که شاخصه سروده های باباطاهر محسوب می شوند و می توانند ممیز سبک او از دیگران باشند. در این مقاله سعی شده است که این ویژگی ها، تحت عنوان های: سادگی، عرفان، ویژگی های عشق، عاشق و معشوق، غم در آیینه دوبیتی ها، صور خیال، پند و اندرز و ناسازواری در سروده های باباطاهر، مورد بررسی قرار گیرند.

مقاله حاضر به بررسی «تحلیل گذرایی افعال زیرشمول فعل گفتن بر اساس نظریه پیش نمونه» می پردازد. تاکنون «گذرایی» از جنبه های مختلفی بررسی شده و یکی از موضوع های مطرح در مطالعات دستوریان و زبان شناسان بوده است. یکی از دلایل اهمیت بررسی ساخت گذرا اینست که گذرایی در همه زبان ها وجود دارد و جزء جهانی های زبانی محسوب می شود. هرچند در زبان فارسی این ساخت از دیدگاه های مختلفی بررسی شده است ولی با این وجود، درباره «افعال زیرشمول فعل گفتن» تحقیق مستقلی صورت نگرفته است و این افعال به رغم اهمیت بسیاری که در ترجمه و آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان دارند، هنوز بررسی نشده اند. به این منظور، نگارنده از نظریه پیش نمونگی به عنوان ابزاری تحلیلی برای بررسی این ساخت بهره برده است. براساس این نظریه، پیش نمونه عضو کانونی و بارز هر مقوله است و سایر اعضا بر حسب شباهتشان با این عضو تعریف می شوند. «افعال زیرشمول فعل گفتن» در زبان فارسی را می توان بنابر نقش مفعول آنها در سطح معنایی توصیف کرد و طبق آن گذرایی این افعال را مشخص کرد. همچنین طبق تحقیق حاضر افعال زیرشمول فعل گفتن در زبان فارسی را می توان در سه گروه افعال گذرای پیش نمونه ای، افعال گذرای غیر پیش نمونه ای و افعال ناگذرا تقسیم کرد.

سیمین دانشور از جمله معدود نویسندگان معاصر زن است که توانسته است با استفاده از اطلاعات و دانش قابل قبول خود در قالب داستان و رمان آثار ارزشمندی به جامعه علمی و ادبی تقدیم نماید و از مسائل و مشکلات زمانه خود پرده بردارد. او تلاش کرده است به عنوان چشم بیدار جامعه را از زوایا وگوشه های مختلف-مخصوصا از دید یک زن نگاه کند و مباحثی را مطرح نماید که قبل از او یا اصلا بدان پرداخته نشده یا اگر هم پرداخته شده است با این وسعت و وضوح و طرح و تصویر بیان نشده است. او در آثار خود تلاش کرده است بیان از قالب یک دانای کل همه چیز دان حکم کننده بیرون بیاید و اجازه دهد تا شخصیتها آنگونه که خود احساس می کنند رفتار کنند یا بر زبان آورند. شخصیتهای داستانی او عموما شخصیتهای واقعی و دست یافتنی هستندکه گویی در فضای واقعی نفس می کشند. او نه همچون نویسندگان بدبین همه چیز را سیه می بیند و نه مانند نویسندگان خوش خیال رنجها و محرومیتهای مردم عادی اجتماع را نادیده انگاشته، در دنیای رویایی و خیالی ساخته خود بسر می برد. او انسان را با همه ویژگی های خوب و بدش محصول اجتماع خود می داند و تلاش می کند تا خواننده با متمایز کردن واقعیتهای عینی از پندارها و خیالبافی ها و تصورات قراردادی به درک و شناخت واقعی و عینی از محیط و جامعه خود برسد.

تاکنون متون مختلفی درباره اصطلاحات و ضرب المثل های رایج در دوره قاجار منتشر شده اند، ولی چون این متون بیشتر ناظر بر فهرست واژگان هستند و در قالب جمله ارائه نشده اند، نمی توانند تصویر روشنی از «زبان فارسی گفتاری» این دوره در اختیار بگذارند. به همین دلیل تصور رایج از گفتار مردم دوره قاجار، همان جملات دیریاب و دشواری است که در متون برجا مانده از آن زمان باقی دیده می شود. با وجود این، آنچه می تواند تا حدی این نقیصه را جبران کند، رجوع به متون نمایشی آن دوره است. متون نمایشی چون ماهیتا بر اساس گفتگو شکل می گیرند، به گونه گفتاری زبان نزدیکترند و طبیعتا داده های بیشتر و مستندتری را برای مطالعه گونه گفتاری زمان خود در اختیار می گذارند. این مقاله به بررسی فارسی گفتاری موجود در نمایشنامه اوستاد نوروز پینه دوز اثر کمال الوزاره محمودی (1253-1309 قمری)، نمایشنامه نویس عصر مشروطه می پردازد، و ضمن معرفی او و آثارش، ویژگی های فارسی گفتاری متون او را بررسی می کند. اهمیت این نمایشنامه در آن است که احتمالا قدیمی ترین و مفصل ترین «متن»ی است که از فارسی گفتاری برجا مانده است.

هنجارگریزی یکی از موثرترین شیوه های برجسته سازی و آشنایی زدایی در شعر است که بسیاری از شاعران از آن بهره برده اند. در شعر معاصر، نیما نقش زیادی در پایه ریزی این شیوه، داشته است و پیروان وی نیز از این روش، بسیار استفاده کرده اند. یکی از شاعرانی که از روش هنجارگریزی برای برجسته سازی شعر خود بهره گرفته است، شفیعی کدکنی (م. سرشک) است.
این پژوهش سعی دارد تا با روش تحقیق توصیفی- تحلیلی در چارچوب مکتب ساخت گرایی و بر مبنای الگوی هنجارگریزی لیچ به بررسی هشت نوع هنجارگریزی (آوایی زمانی، سبکی، گویشی، معنایی، نحوی، نوشتاری، واژگانی) در اشعار محمدرضا شفیعی کدکنی بپردازد. اشعار مورد بررسی در پژوهش حاضر، حاصل گزینش تصادفی از دوازده دفتر شعر شفیعی است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که بسامد وقوع هنجارگریزی معنایی در اشعار شفیعی، بیش از سایر هنجارگریزی هاست. هنجارگریزی زمانی، آوایی، نحوی، واژگانی، سبکی، نوشتاری و گویشی، به ترتیب در جایگاه های بعدی قرار گرفته اند. از این رو می توان شعر شفیعی را شعری دانست که از طریق هنجارگریزی ها برجسته شده است.

منظومه ویس و رامین با آنکه یک داستان بسیار قدیمی است و اصلش مربوط به ایران پیش از اسلام است، اصول و معیارهای داستانسرایی به نحو بارزی در آن، نمود یافته است. ویس و رامین فخرالدین اسعد، قدیمی ترین منظومه عاشقانه ای است که به صورت کامل به دست ما رسیده است. در این مقاله، این اثر از نظر عناصر داستانی، مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهشهایی که تا به حال در مورد ویس و رامین انجام شده است در زمینه هایی نظیر: تحلیل داستان به صورت کلی، مقایسه مختصری با خسرو و شیرین. شاهنامه، بررسی آن از نظر اخلاقی و نشان دادن تفاوتها و همانندی های بین این منظومه و تریستان و ایزوت بوده است و در این مقاله به شکل شناسی قصه بیشتر توجه شده است. داستان، مربوط به ایران پیش از اسلام و دوران ملوک الطوایفی اشکانیان است، هیچ سندی دال بر غیر ایرانی بودن اصل داستان در دست نیست، این اثر با اصول داستان نویسی جدید، تا حد چشمگیری منطبق است، شخصیتها یا قهرمانان، فضا و رنگ، حقیقت مانندی و گفتگو در داستان از دیگر عناصر برجسته تر هستند. ویس و رامین خیلی بیشتر از آنچه در ادبیات ما مطرح شده، ارزشمند است و قابلیت بررسی و پژوهشهای وسیعتری را دارد.

فروغ فرخ زاد، یکی از چهره های برجسته شعر معاصر ایران است. او به وی‍‍ژه با خلق دو مجموعه آخر خویش یعنی «تولدی دیگر» و «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» توانست به مفهوم جدیدی از شعر دست یابد و به شاعری جهانی مبدل گردد. او که در سه مجموعه شعر نخست خویش یعنی «اسیر»، «دیوار» و «عصیان»، درگیر من شخصی و خصوصی خود بود، با خلق این دو مجموعه از «من خویشتن» گذشت و به «من جهانی» رسید.
در این مقاله سعی می شود ضمن بیان ویژگی های شعر جهانی، نمود آنها در دو دفتر آخر سروده شده توسط فروغ فرخ زاد آورده شود.

هدف اول این مقاله نقش فن تعبیر در تحلیل متن و تشریح سه عامل مهم دخیل در درک و تعبیر معنی یک کلام در چارچوب نظریه مناسبت خواهد بود که عبارتند از گوینده، متن و شنونده که خود به تسهیل تحلیل متن منجر می شود ( اسپربر و ویلسن، 1986). این تحقیق مسایلی را درباب صحیح و یا ناصحیح بودن معنایی که در حین تعبیر ممکن است بروز کند روشن می سازد. به همین دلیل سعی می شود این مهم که آیا کلام متن از مناسبت فن تعبیر تاثیر می پذیرد یا خیر، تبیین گردد. هر فرد به مثابه شاهد یا مشارکت کننده در گفتگو این حق را دارد که در خصوص دلایل تایید یا عدم تایید رفتار تعبیر کننده ها پرسش هایی مطرح سازد ، از این رو در تحقیق حاضر، تمرکز بر دو مسئله حایز اهمیت است: با در نظر گرفتن متن می توانیم بکاربری عبارات و معنی زبانی آنها و در مورد معبر درک کاربرد عبارات ذکر شده را بر حسب معنی زبانی آنها ارزیابی کنیم.

هدف این مقاله بررسی تاثیرات زبان انگلیسی به عنوان زبان میانجی جهانی بر زبان های دیگر است. بر این اساس، ابتدا زبان میانجی تعریف و سپس شرایط تبدیل آن به یک زبان بین المللی بیان می شود. در ادامه، زبان انگلیسی به عنوان زبان میانجی جهانی در عصر حاضر معرفی و پاره ای از ویژگی های آن ارائه می شود. سپس، مراحل مختلف شکل گیری ترجمه در ایران به عنوان عامل برقراری تماس با زبان های دیگر بیان می شود. در نهایت، امکان تاثیرگذاری زبان انگلیسی بر ساختار جمله در زبان فارسی از طریق چند مثال مورد بحث قرار می گیرد.

پژوهش یا پژوهش من در این نوشته کوشیده ام بنابر استدلال های موجود و شواهد زبانی، کاربرد یا استعمال واژه ی پژوهش را، از کهن ترین زمان تا عصر حاضر، تا آن جا که مقدور بوده است، بررسی و ارزیابی کنم. در این راه آن چه مسلم می نماید، این است که واژه ی پژوهش، در زبان فارسی باستان و فارسی میانه، به هیچ روی پژوهش(pežohesh) نبوده است؛ اما در روند دگرگونی های آوایی، بنابر نشانی هایی که در برخی از فرهنگ ها، مانند فرهنگ جهانگیری باقی مانده، به احتمال، «یای» پیژوهش(pižoheŝ) را به صبغه ی ادغام در زبان عربی و یا به صبغه ی گویش وران شرق ایران(مانند سمرقند و بخارا و بلخ) به گونه ای نزدیک به کسره برداشت نموده و به ضبط با کسر، تالیف کرده اند. کاری که دکتر محمد معین نیز از آن پی روی کرده است؛ با این حال، بنابر جست وجوها و نمونه های دیگر و با توجه به این که قاطبه ی مردم ایران، واژه ی مذکور را به فتح پ تلفظ می کنند، به نظر می رسد، تلفظ درست تر و رایج تر، همان پژوهش بوده باشد.