فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 64 (پاییز 1394)

هندوستان و اقیانوس هند از روزگاران کهن، جایگاه ممتازی در عرصه هایسیاسی، اقتصادی و نظامی ایران زمین داشته است. با پیدایش نظام های سیاسی در بین النهرین باستان و تمدن های اولیه ایران و سپس دولت های آریایی، نقش این حوزه استراتژیک در تحولات اقتصادی جهان آشکارتر شد. در این پژوهش، بازرگانی دریایی ایران و هند از هزاره های پیش از میلاد تا عصر هلنی بررسی شده است. حکومت های ایران، به ویژه تمدن های جنوب شرقی ایران با دگرگونی های اقتصادی سواحل اقیانوس هند و سرزمین های ماوراء آن پیوند نزدیک و بر یکدیگر سخت تاثیر داشته اند.

خلیج فارس از گذشته های بسیار دور تاکنون، به سبب شبکه ای درهم تنیده از پیوندهای اقتصادی و اجتماعی، همواره ویژگی خاصی داشته است. بررسی پیشینه روابط ساکنان این منطقه با فرنگیان، افزون بر آنکه بخش قابل توجهی از تاریخ و فرهنگ این آبراه مهم را روشن می کند، می تواند در تنظیم مناسبات ایرانیان با همسایگان و دیگر ملت ها و کشورهای جهان سخت موثر باشد. بر این اساس، مقاله حاضر تلاش دارد با تکیه بر اسناد و منابع و نیز روش توصیفی تحلیلی به این پرسش ها پاسخ دهد: 1. آشنایی بومیان خلیج فارس با فرنگیان از چه دوره ای آغاز شد؟ 2. تعامل میان بومیان و فرنگیان از کدام منافع مشترک سرچشمه می گرفت؟ 3. چه عواملی موجب تضاد و برخورد میان بومیان و فرنگیان شد؟ خاطر نشان می شود که پیش از ورود پرتغالی ها به عرصه تجاری خلیج فارس، همزیستی مسالمت آمیزی میان عوامل تجاری و بومیان منطقه جریان داشت، اما این وضعیت به سبب سیاست های خشونت آمیز و انحصار طلبانه تازه واردان مختل شد.

در سال های آغاز سده نوزدهم میلادی، زمانی که پایه های دولت قاجار در ایران هنوز قوام نگرفته بود، روسیه تزاری تحت فرمان الکساندر یکم، گرجستان را به طور رسمی، تحت الحمایه و بخشی از امپراتوری خود اعلام کرد. چندی بعد، با اشغال گنجه و قتل عام اهالی از جمله خان حاکم و اطرافیان او، به فرمان ژنرال سیسیانف، جنگ های ایران و روسیه بر سر قفقاز آغاز شد؛ جنگ هایی که در نهایت به شکست ارتش قاجار، تحمیل عهدنامه های گلستان و ترکمن چای به ایران و انضمام بخش هایی از قلمرو تاریخی ایران به امپراتوری روسیه انجامید. این رخدادها با اینکه از چشم ایرانیان آن روزگار، ناگهانی و بهت آور به نظر می رسید، نتیجه روندی با سابقه چندین قرن از توسعه طلبی روسیه تزاری بود. بر همین اساس، در این مقاله کوشش شده است تا زمینه تاریخی توسعه قلمرو امپراتوری تزاری در قفقاز، روند این توسعه و منطق راهبردی آن با رویکردی تحلیلی بررسی شود. نتیجه این بررسی نشان می دهد که پیشروی روس ها در قفقاز، بیش از آنکه در چارچوب راهبردی معین و مبتنی بر برنامه ریزی انجام یافته باشد، از منطق تاریخی توسعه امپراتوری تزاری پیروی می کرد. در عین حال، جذابیت های ویژه قفقاز و خلا قدرتی که بتواند در برابر این توسعه طلبی بایستد، راه تسلط کمابیش آسان روسیه را بر این حوزه هموار کرده بود.

با روی کار آمدن قاجارها بر مسند قدرت، تعاملات و منازعات ایران با افغانستان وارد مرحله جدیدی شد. این پژوهش به بررسی چرائی تمرکز، توجه و نوع نگاه پادشاهان قاجار به افغانستان با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی پرداخته است. می توان گفت که پادشاهان قاجار از آغاز زمامداری توجه ویژه ای به افغانستان داشتند. پژوهش حاضر به بررسی علل آن اختصاص دارد. یافته ها نشان می دهد که تا زمان جدایی افغانستان از ایران، دولت قاجاریه با سه انگیزه به آن منطقه توجه داشت: 1) نگاه سیاسی حاصل از کوشش برای احیاء امپراتوری صفویه با هدف کسب اقتدار و مشروعیت سیاسی؛ 2) نگاه مذهبی- فرهنگی برای دفاع از مسلمانان و به ویژه شیعیان در برابر امیران ستمگر افغانستان با هدف کسب اقتدار و مشروعیت مذهبی؛ 3) نگاه امنیتی به سبب تهدیدهای قبایل افغان برای جداییطلبی از ایران با هدف حفظ وحدت قلمرو سرزمینی ایران.

احساس نیاز زمامداران ایران و ترکیه برای«مدرن سازی» کشورهای خود طبق الگوی اروپایی تقریبا هم زمان بود. این فرآیند از نظر آنانبه دولت مقتدر متمرکز نیاز داشت و آتاتورک و رضاشاه نیز به سوی اقتدار و تمرکز پیش رفتند. تغییرات در هر دو کشور،آمرانه و از بالا به پایین بود. نوسازی فرهنگی با صبغه غربی در زبان، لباس، هنر و ادبیات، آموزش و پرورش و دانشگاه نمود یافت و در راه این تغییرات،روشنفکران هر دو ملت نقش اساسی داشتند. گسترش روابط سیاسی دوکشور، به تاثیرپذیری رضاشاه از اقدامات تجددگرایانه آتاتورک منجر شد. پرسش این است که عوامل و زمینه های مناسبات ایران و ترکیه در عصر پهلوی اول چه بود و برنامه های فرهنگی آتاتورک چه آثاری بر وضعیت ایران در عصر رضاشاه داشت؟ پژوهش حاضر بر اساس چارچوب مفهومی الگوی «تجدد آمرانه» تدوین شده است که رهبران ترکیه و ایران برای «مدرن سازی» از آن پیروی می کردند. در این مقاله، ضمن اشاره بهتغییرات فرهنگی در ایران و ترکیه، نقش رهبران سیاسی و روشن اندیشان دو ملت در ترویج افکار نوین و تغییرات حاصل از تحولات بررسی خواهد شد.

طی 65 سال گذشته، مورخان اروپایی،آمریکایی و روس کوشیده اند علل حمله قوای متفقین در 25 اوت 1941 به ایران را بررسی کنند. محدودیت در دسترسی به اسناد رسمی، مدت ها مانعی بر سر راه پژوهش در این باره بوده است، اما از هنگامی که بریتانیا و روسیه اسناد مربوط به حوادث 1941م. را به تدریج از طبقه بندی محرمانه خارج کرده اند‏‏، انبوهی مطلب پیرامون این موضوع منتشر شده است. با این همه، مورخان معاصر کلیت موضوع را درک نکرده اند و بیشتر بر علل حمله تمرکز داشته و حتی در این باب راه اغراق نیز پیموده اند. در این مقاله، رایج ترین عللی را که مورخان برای اشغال ایران پذیرفته اند، تحلیل می کنیم و می کوشیم به مهم ترین علت حمله متفقین به ایران برسیم. در پژوهش حاضر به منابع اولیه و ثانویه روسی که برای خوانندگان انگلیسی زبان کمتر شناخته شده اند، توجه خاصی داشته ایم. اسناد مربوط به اشغال ایران در سال 1941م. شامل اطلاعات مهمی است که پژوهشگر می تواند از آن طریق، زاویه ای نو به حوادث مربوط به این دوران بگشاید.