مجله منظر
پیاپی 38 (بهار 1396)

در غرب پیش از رنسانس، تنها باغ های مثمر با گیاهان دارویی و اغلب در جوار صومعه ها برپا می شدند. رهبانیت و دوری از مظاهر جذاب دنیا که شعار مسیحیت قرون وسطی بود، مانع از آن بود تا باغ به عنوان یک محصول فرهنگی و ذهنی در آن سرزمین به حساب آید. در این تفکر، زمین و هرچه در آن بود، رقیبی برای فهم حقیقت و ماوراء طبیعت بود. پرهیز از طبیعت موجب شد باغ برای گروه گیاهان دارویی پدید آید. در نتیجه باغ از یک سو محصول و از سوی دیگر موجد گیاهان دارویی بود. سازندگان باغ، که از طرح های هندسی برای تقسیم بندی عرصه آن استفاده می کردند تا کرت های بیشتر و مناسب تری برای کشت به دست آورند، درصدد برنیامدند تا به نظم باغ های خود بعد جدیدی اضافه کنند. از این رو موضوع قابل بررسی در این باغ ها به انواع گیاهان، خواص و روش های کشت آنها محدود می شد.
در مقابل، در دنیای شرق باستان، ضمن آنکه دانش های مربوط به گیاهان و خواص سلامت آنها رایج تر و پیشرفته تر بود، باغ محصولی فرهنگی به حساب می آمد؛ زیرا زمین در پیوندی وثیق با آسمان به سر می برد و همراهی زمین و زمینی ها برای دستیابی به آسمان و مواهب آن، شرط لازم شناخته می شد.
تمنای حقیقت و عالم بالا، آنچنان که در ذهن شرقی ها تعریف می شد، موجد باغ، و عناصر طبیعت از جمله گیاهان، ابزار آن بودند. در این نگاه، محصول باغ، آرامش و حال آن فرصتی برای دستیابی به عوالم برتر بود.
این نگاه در جهان اسلام نیز با اندکی تفاوت رواج داشت. در سرزمین های شرقی، خواه در چین با آیین های تائو و شینتو، یا هند با هندوئیسم و ممالک اسلامی، طبیعت و عناصر آن از جمله گیاه، عنصر واسط و ابزاری برای لمس حقیقت شناخته می شود. از این رو معابد تائو در دل طبیعت و معبد هندوها در زیر درختان و معبد مسلمانان، مسجد، در طبیعتی بی آلایش و منزه از الحاقات و افزوده های انسانی برپا می شود.
مبادله فرهنگ ها در طول تاریخ و عرض جغرافیا موجب شد تدریجا مفاهیم به دست آمده در یک فرهنگ به عنوان عنصر منظر به فرهنگ دیگر نیز رسوخ کند.
گیاهان مقدس از آن جمله است که اگرچه در اندیشه اسلام نمی تواند واسطه فیض الهی باشد، اما به قرینه پذیرش ادیان باستانی ایرانیان و همچنین باورهای عامیانه سرزمین های مجاور با اندکی تسامح، نشانه توسل به اولیایی قرار می گیرد که به صراحت قرآن می توانند برای شفاعت اذن خداوند را داشته باشند. از این روست که در سرزمین اسلامی ایران، درختان زیادی در مقابر مقدس و مکان های آئینی دیده می شود که به نشانه توسل به اولیاء دین، مورد رجوع عامه هستند و به نشانه پیوند معنوی و قرار ذهنی با او، برای رسانیدن پیام به مرجع مطلوب، گره ای بر شاخسار آن می زنند.
این چنین باغ شفابخش از پهنه ای کالبدی به سیستمی غینی-ذهنی با بازیگری و نقش آفرینی گیاهان و سایر عناصر طبیعت بدل می شود که به آدمیان هم شفای جسمی می دهد هم سلامت روحی.

موضوع این پژوهش بررسی نقش آب در شکل گیری عناصر معماری، به ویژه فضاهای مرتبط با آب در باغ ها است. هدف این تحقیق از یک سو طبقه بندی و تعریف انواع عناصر و فضاهای مرتبط با آب و به ویژه حوض در باغ ها و از سوی دیگر بررسی اشکال مختلف آنها است. روش تحقیق، توصیفی و تحلیلی است، داده ها نخست طبقه بندی و مقایسه و سپس تحلیل شده اند. مبانی نظری تحقیق بر این نکته استوار است که از یک سو پدیده های محیطی و اقلیمی و از سوی دیگر ویژگی های کارکردی باغ ها و مفاهیم فرهنگی آب، نقش مهمی در چگونگی شکل گیری عناصر آبی و به ویژه حوض ها داشته است. نتایج تحقیق نشان می دهد آب نقش اصلی در شکل گیری باغ در نواحی گرم و خشک داشته است و حوض مهم ترین عنصر آبی است که به شکل های بسیار متنوعی در طراحی و ساخت باغ ها مورد استفاده قرار می گرفته است. مفاهیم فرهنگی آب در جهان اسلام و به ویژه در ایران نیز در چگونگی شکل گیری کالبدی و موقعیت بعضی از حوض ها نقش داشته است. به نظر می رسد یکی از مهم ترین و مقدس ترین نقش های عناصر آبی مربوط به حوض بوده ولی از دوره قاجار نوعی سنت شکنی در این زمینه آغاز شده است. از این دوره در بسیاری از موارد جنبه های تزئینی و فانتزی آب بر جنبه های نمادین آن فزونی گرفته است.

منظر شفابخش به عنوان یکی از موضوعات حوزه معماری منظر مطرح است. مطالعات انجام شده در غرب نشان از رویکردهای خاص نظریه پردازان غربی در خصوص منظر بیمارستانی، منظر شفابخش و نگرش های نوین درباره به کارگیری طبیعت و عناصر آن در ساخت منظر بیمارستانی و درمانی دارد. اما نگاهی به فضاهای امروز درمانی در ایران گویای تفاوت اساسی در نگرش مردم و فرهنگ عمومی نسبت به فضای بیمارستان است؛ چنانچه این تفاوت فرهنگی و نگرشی، منظری متفاوت از بیمارستان های غربی را نشان می دهد.به طوری که در این پژوهش مفاهیم بازخوانی شده در محوطه بیمارستان مورد مطالعه نشان از وجود مفاهیم نوینی دارد که به هیچ وجه در بیمارستان های غربی دیده نمی شود؛ مفاهیمی مانند روابط همراهان بیمار و ملاقات کنندگان در بیمارستان که مطابق فرهنگ ایرانی است. همچنین مفاهیمی همچون سکونت و حکمت که ناشی از نگاه خاص ایرانیان به مفهوم بیمارستان است. این پژوهش از طریق مطالعه کتابخانه ای درخصوص تاریخ بیمارستان و طب در ایران و غرب، با برداشت های محلی و مصاحبه به شکل پرسش نامه در محوطه بیمارستان امام خمینی تهران به اهمیت و رابطه مستقیم مناظر شفابخش در محیط های بیمارستانی با ویژگی های فرهنگی و بومی هر سرزمین و بازخوانی تفاوت اساسی مفهوم شفا در ایران و غرب به شکل اجمالی پرداخته است.

در دنیای مدرن که اکثر فضاهای درمانی تنها به تکنولوژی و پیشرفت متدهای پزشکی متکی است، طبیعت و نقش آن به عنوان عاملی موثر بر درمان و سلامتی انسان کمتر مورد توجه قرار گرفته و در نتیجه محوطه بیمارستان ها به فضاهایی خشک و بی روح تبدیل شده است. پروژه بیمارستان فیونا استنلی در غرب استرالیا، یکی از نمونه های موفق در طراحی منظر با رویکرد شفابخش در استرالیا به شمار می آید. این مقاله درصدد معرفی تحلیلی و تبیین رویکردهای حاکم بر طراحی یکی از بزرگ ترین و مهم ترین پروژه های استرالیا است. برای تهیه آن به منابع مختلف ازجمله مقالات درزمینه طراحی فضاهای درمانی و شفابخش، استناد شده است. در بررسی این پروژه این سوال مطرح می شود که مهم ترین ویژگی های منظر شفابخش که در بیمارستان فیونا استنلی به عنوان یک نمونه موفق و معاصر وجود دارد، چیست؟ راهکارها در طراحی و ایجاد منظر شفابخش در این مجموعه فراتر از یک ایده فرمالیستی و صرفا توجه به ویژگی های عینی سایت است و ظرفیت آن را دارد به عنوان یک ایده منظرین واحد در نظر گرفته شود. این امر موجب ایجاد بستری مناسب برای هم زیستی سازگار بین زندگی انسان و دیگر گونه های حیاتی می شود که همه از منابع مشترکی برای ادامه حیات خود استفاده می کنند. در این پروژه برای ایجاد منظری شفابخش، با توجه به ویژگی های زمینه و الگوی رفتاری انسان ها، منظر به عنوان یک رویکرد کل نگر، در طراحی و برنامه ریزی مورد توجه قرار گرفته است. همچنین اقداماتی مانند تعریف مقیاس انسانی برای فضاها، ایجاد فضاهای یکپارچه و متنوع، منظر بومی آشنا با استفاده از طراحی های مفهومی و چشم اندازهای طبیعی، ساختار کلی بیمارستان فیونا استنلی را شکل داده است. تجربه های تاریخی نیز نشان می دهد طبیعت سبز، نور خورشید و هوای تازه از ملزومات شفابخشی در محیط های درمانی محسوب می شود. به همین دلیل یکی از راهکارهای مهم در راستای ارتقاء کیفیت محیط مراکز درمانی، ایجاد ارتباط بیمار با طبیعت است.

رویکردهای نوین در حل مسائل و مشکلات موجود در بخش درمان، سبب ورود سایر علوم مکمل به خصوص معماری منظر به این بخش شده است. امروزه در اغلب کشورهای پیشرفته، محوطه های بیمارستانی به عنوان بخشی از فرایند درمان مورد توجه ویژه قرار گرفته اند و دیگر مانند گذشته تنها به عنوان فضای منفی باقی مانده در میان ساختمان ها نیستند. با تزریق نقش درمانی به محوطه ها، مجموعه ساختمان ها و محوطه بیمارستان ها به عنوان فضاهایی مکمل در جهت تامین اهداف درمانی بیمارستان ایفای نقش می کنند. با بررسی مشکلات بیمارستان های موجود و محوطه های آنها سوالاتی مطرح می شود، ازجمله آنکه ابعاد طراحی منظر محوطه های درمانی چیست؟ محوطه های بیمارستانی کشورهای توسعه یافته با چه رویکردی طراحی می شوند؟ تحقیقات نشان می دهد قرارگیری در طبیعت و تعامل با آن تا حد بسیار زیادی سلامت روان بیماران را ارتقا می دهد. همچنین فضایی مناسب برای استراحت و تعامل کارکنان فراهم می کند که می تواند موجب کاهش خطاهای پزشکی شود. در این مطالعه ویژگی های عملکردی منظر محوطه های درمانی شفابخش مورد مطالعه قرار گرفته است و بیمارستان امام خمینی به عنوان نمونه موردی داخلی و بیمارستان سیدنی و لوئیز اسکنازی در کشور آمریکا به عنوان نمونه خارجی بررسی شده اند. در پایان چنین نتیجه گرفته می شود که توجه به محوطه های بیمارستانی و طراحی آنها به عنوان فضای مهم در روند درمان باید در دستور کار مسئولین کشور قرار گیرد و با اعمال ابعاد شفابخشی محوطه های درمانی، مطلوبیت عملکردی آنها به حداکثر برسد.

«کلر کوپرمارکوس» (Clare Cooper Marcos) در کتاب مناظر درمانی، رویکرد مبتنی بر شواهد به طراحی باغ های شفابخش و فضاهای باز احیاگر، ویژگی هایی برای مراکز درمانی با رویکرد طراحی مبتنی بر شواهد و در ارتباط با محیط های طبیعی برمی شمرد. این ویژگی ها شامل اهمیت دادن به سالمندان، کودکان، بیماران ناتوان ذهنی و جانبازان و آسیب دیدگان جنگی، اهمیت طراحی مشارکتی، مهیا کردن تجهیزات رفاهی در باغ سازی و محوطه سازی، اهمیت باغ ها در حل مشکلات اجتماعی همچون طلاق و بی خانمانی، لزوم توجه به توان بخشی بیماران، در نظرگرفتن تفاوت ها و مزیت های منظر نرم و استفاده کاربردی از انواع منظر نرم و سخت، جنبه عمومی بودن و چندمنظورگی باغ های شفابخش، و در نهایت امکان انجام عمل باغبانی به عنوان یک درمان است. بر این اساس در مقاله حاضر با رویکردی توصیفی-تحلیلی پس از ارائه تاریخچه ای از باغ های شفابخش و مناظر درمانی به ارائه نمونه هایی از منابع مشابه و تشریح نظریات کوپرمارکوس در زمینه باغ های درمانی پرداخته شده است؛ با توجه به اینکه کتاب مناظر درمانی یکی از جامع ترین و معتبرترین راهنماها برای طراحی باغ های شفابخش و فضاهای باز در زمینه مراکز درمانی است، نتایج این نوشتار منبعی پراهمیت برای معماران منظر و برنامه ریزان، مدیران و سرمایه گذاران حوزه درمان جهت دستیابی به ویژگی های کیفی در طراحی و ساخت مراکز درمانی محسوب می شود.

در یک بیمارستان حومه پنسیلوانیا، بین سال های1972 تا 1981 میلادی ، شرایط محیط بستری بیماران، بعد از عمل جراحی کیسه صفرا مورد بررسی قرار گرفت، تا احتمال تاثیر منظر طبیعی آن سوی پنجره اتاق بستری بر بهبودی بیمار مشخص شود. نتیجه پژوهش نشان داد زمان بستری 23 بیماری که بعد از جراحی در اتاقی با پنجره رو به منظر طبیعی بستری شده بودند، کوتاه تر بود و پرستاران نسبت به آه و ناله آنها در طول مدت بستری کمتر گزارش داده بودند. همچنین استفاده از مسکن قوی برای تسکین درد این بیماران کمتر از 23 بیمار بستری شده در اتاق های مشابه اما با پنجره رو به ساختمان آجری، بوده است.