فهرست مطالب

پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی
سال چهل و هفتم شماره 1 (پیاپی 98، بهار و تابستان 1393)

  • تاریخ انتشار: 1393/05/26
  • تعداد عناوین: 6
|
  • معصومه آبانگاه ازگمی * صفحات 7-36
    بلبیس، از توابع استان شرقیه مصر، شهری باستانی بر ساحل شعبه​ای از نیل است که تا اواخر قرن 4ق، به عنوان قصبه ولایت حوف شرقی و تا عصر ممالیک، مرکز اقلیم شرقیه بود. این شهر در دوره اسلامی از اهمیت سیاسی و نظامی فراوانی برخوردار بود و نام آن به عنوان لشکرگاه مصر و دروازه شام و نیز کانون شکل گیری دگرگونی​های سیاسی مصر در کنار فسطاط و قاهره می آمد، اما با وجود اینکه از موقعیت اقلیمی مناسب و رفاه اقتصادی نسبی برخوردار بود، به سبب موقعیت سوق​الجیشی​اش، همواره عرصه تاخت وتاز لشکریان داخلی و خارجی قرار می​گرفت. از این رو از پیشرفت​هایی علمی و فرهنگی که سایر شهرهای مصر از آن بهره بردند، بازماند. از اوایل سده 19م نیز، با انتقال مرکزیت استان شرقیه به زقازیق، اهمیت سیاسی و نظامی بلبیس کاهش یافت و شهرستانی از توابع استان شرقیه مصر شد. نوشتار حاضر می​کوشد ضمن وصف موقعیت جغرافیایی و اقلیمی شهر و بیان تاریخ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی آن، به بازسازی جغرافیای تاریخی این شهر، بپردازد و تاثیر جنگ را در عدم شکوفایی فرهنگی شهر نشان دهد.
    کلیدواژگان: استان شرقیه، ایالت حوف شرقی، بلبیس، جغرافیای تاریخی، مصر
  • محمدرضا بارانی *، سید رضا مهدی نژاد صفحات 37-57
    دوره فاطمیان از دوره های مهم در شکوفایی تمدن اسلامی به شمار می رود. با توجه به تشیع فاطمیان و تاکید اساسی آنان بر مذهب، بسیاری از ناظران غیرمسلمان در بررسی عوامل شکوفایی علمی دوره فاطمیان به عوامل مذهبی این شکوفایی نیز پرداخته اند. در این نوشتار، دیدگاه های اندیشمندان غربی درباره عوامل مذهبی و نیز سیاسی و اقتصادی شکوفایی علمی تمدن اسلامی دوره فاطمیان بررسی خواهد شد. مطالعه داده ها و تحلیل های این اندیشمندان، روشن می سازد که غربیان ازیک سو، نقش خلفا و دولت مردان فاطمی و پشتیبانی های آنان و رقابت با عباسیان و مدارای سیاسی مذهبی و از سوی دیگر، ماهیت مذهب اسماعیلی، تلاش برای گسترش مذهب، سازمان دعوت اسماعیلی و تاثیر اندیشه های فلسفی و عقلانی یونانی و نوافلاطونی و امتزاج آن با مذهب اسماعیلی را در شکوفایی علمی این دوران موثر دانسته اند. برخی از این عوامل در آثار مورخان مسلمان نیز بیان شده و پژوهشگران غربی نیز گاه نظریاتشان را از این آثار برگرفته اند، اما برخی عوامل، مانند تاثیر اندیشه های فلسفی و عقلانی یونانی و نوافلاطونی، بیشتر در آثار آنان بازتاب یافته و تاکید شده است. در تعلیل این مطلب، می توان گفت به سبب آنکه این عوامل را در دگرگونی و تطور مذهب اسماعیلی موثر دانسته اند، ریشه شکوفایی علمی در تمدن اسلامی را به بیرون از جهان اسلام و در حقیقت، به تمدن غرب و یونان وابسته کرده اند.
    کلیدواژگان: تمدن اسلامی، خاورشناسان، شکوفایی علمی، غربیان، فاطمیان، مذهب اسماعیلی
  • یونس فرهمند *، نفیسه جلالیان، هادی عالم زاده صفحات 59-69
    دلالی از حرفه های مشروع در بازار مسلمانان بود که محتسب بر آن نظارت می کرد؛ دلالان به دو دسته خرد و کلان تقسیم می شدند. آن ها ملزم بودند در ازای فروش کالا، تنها اجرت العمل متعارف آن را دریافت کنند و مجاز به افزایش آزادانه قیمت کالاها، که ثبات و نظم اقتصادی بازار را بر هم می زد، نبودند. در میان دلالان کلان، گروهی موسوم به «جلاس» بودند که در کسب وکار بازاریان و ثبات اقتصادی بازار اخلال می کردند. این پژوهش درصدد است نقش دلالان و جلاس را در بازارهای مغرب و اندلس در سده های میانه بررسی کند. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که جلاس، بر خلاف دلالان، به منظور کسب سود بیشتر، با سوء استفاده از شرایط اقتصادی جامعه و عدول از هنجارها و ارزش های اخلاقی، موجب اخلال در کسب وکار و بی ثباتی بازار می شدند. مقابله با این گروه یکی از وظایف اصلی صاحب السوق بود که متعهد بودند با ایجاد ارتباط درست میان بازاریان و واسطه گران و نظارت دقیق و مستمر بر دلالان، از اقدامات و ارتباطات ناشایست آنان، به ویژه همکاری با محتکران، و دستیابی به سودهای گزاف و مخل بازار ممانعت کنند.
    کلیدواژگان: بازار مغرب و اندلس، جلاس، دلال، صاحب السوق، ولایه السوق
  • علی حسن بگی * صفحات 71-93
    اطلاعات و گزاره های اصیل تاریخی مهم ترین رکن تحلیل تاریخ را تشکیل می دهند. بااین همه، گاه اطلاعاتی که پایه تحلیل پژوهشگر تاریخ قرار می گیرد، گزاره های تاریخ نما و به عبارتی، تاریخ انگارانه هستند که در بسیاری مواقع، تحلیلگر آن ها را گزاره های اصیل تاریخی تلقی کرده و درنتیجه، تحلیل او از واقعیت فاصله گرفته است. نوشتار حاضر تلاش می کند به دو پرسش در این باره پاسخ دهد: 1) مهم ترین عامل در تولید گزاره های تاریخ انگارانه (تاریخ نما) چیست؟ 2) چه راهکاری برای تفکیک گزاره های تاریخی از گزاره های تاریخ انگارانه وجود دارد؟ با بررسی به عمل آمده، روشن شد مهم ترین عامل در تولید گزاره های تاریخ انگارانه، حدیث و باورهای کلامی است. همچنین اینکه توجه به ویژگی گزاره های تاریخ انگارانه و تتبع و جست وجو در منابع تاریخی و ارزیابی خاستگاه باورهای کلامی، کمک زیادی به تفکیک گزاره های تاریخی اصیل از گزاره های تاریخ انگارانه می کند. روش نگارنده در تفکیک گزاره های تاریخ انگارانه از گزاره های تاریخی، استقرایی است؛ به این معنا که ویژگی گزاره های تاریخ انگارانه از طریق دقت و تامل در ماهیت «باورهای کلامی» و «مآخذ تاریخی» و مقایسه آن ها با «منابع تاریخی» تبیین شده است. همچنین در توضیح هر یک از گزاره های تاریخ انگارنه، به نشانه تاریخ انگارانه بودن آن ها اشاره شده است.
    کلیدواژگان: باورهای کلامی، حدیث، گزاره های اصیل تاریخی، گزاره های تاریخ انگارانه
  • مصطفی لعل شاطری * صفحات 95-123
    در دوره سلطان حسین بایقرا (875911 ق)، اقطاب فرقه نقشبندیه، به دلیل سیاست تسامح مذهبی دربار، از آزادی عمل نسبی، به ویژه در زمینه برپایی مراسمی همچون سماع برخوردار بودند. در این بین، عبدالرحمان جامی (817898 ق) از جمله اقطاب نقشبندی، در برگزاری این مجالس، رویکردی متمایز داشت. این پژوهش، با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی و بررسی اشعار برجای مانده از جامی (دیوان کامل و مثنوی هفت اورنگ)، درصدد پاسخ به این پرسش است که با وجود تبحر علمی و عملی جامی در موسیقی، سماع و سازهای مربوط به آن در دوره وی، چه تغییراتی یافت. یافته ها حاکی از آن است که بنا بر کوشش جامی در اثبات تاثیر معنوی و روحانی موسیقی و رد نظریات افراطی درباره کاربرد ساز در حلقه های تصوف، دگردیسی بنیادینی در سازبندی مجالس سماع به وقوع پیوست، به نحوی که سازهای موسیقی بزمی، که تا پیش از آن در میان اهل تصوف چندان مورد توجه نبودند، به آن راه یافته و رواج فراوان یافتند.
    کلیدواژگان: سازبندی، سماع، عبدالرحمان جامی، موسیقی، نقشبندیه
  • ساره ملکی گیساوندانی *، حسنعلی پورمند صفحات 125-148
    نقشه و نقشه نگاری موضوعاتی کهن در تمدن اسلامی است. نقشه های جغرافیایی دوره اسلامی، همواره از منظر پژوهشگران علومی چون جغرافیا و تاریخ تحلیل و بررسی شده اند، اما به لحاظ زیبایی شناسی عناصر تصویری و نوشتاری، کمتر مورد توجه بوده اند. پژوهش حاضر به منظور تعیین ویژگی ها و ارزش های بصری نقشه های جغرافیایی در جهان اسلام، با تمرکز بر نقشه های نسخه خطی المسالک و الممالک موجود در کتاب خانه و موزه ملی ملک، صورت گرفته است. روش استفاده شده توصیفی تحلیلی بوده و اطلاعات ضروری تحقیق با به کارگیری روش های کتاب خانه ای و مشاهده، جمع آوری شده است. مهم ترین یافته پژوهش حاضر این است که عناصر بصری این نقشه ها برای نشان دادن عوامل و مناطق جغرافیایی، ساده شده اند. نیز این عناصر از مکاتب نگارگری پیشین و هم عصر خود تاثیر پذیرفته اند و از باورهای اصلی حاکم بر مکتب نقشه نگاری بلخی هم متاثر بوده اند. این نقشه ها را به لحاظ اصول ترسیم و بازنمایی، می توان نمونه های پیشین نقشه های کنونی دانست.
    کلیدواژگان: استخری، گرافیک اطلاع رسان، المسالک و الممالک، نقشه، نقشه های جغرافی دوره اسلامی
|
  • Masumeh Abangah * Pages 7-36
    Bilbeis (also spelled Bilbays or Bilbīs) was an ancient city of “Eastern Province" of Egypt (Sharqīya) located in the eastern Nile River delta. The city was parish of the Eastern Hawf Province until the late 4th century AD, and it was the capital of the "Eastern Province" until Mamluk Sultanate period.
    This city was significantly important in Political and military aspects during the Islamic age. It was known, like Cairo and Fustat, as military camp of Egypt and gateway of Levant. Although it had the advantages of suitable climate and economic prosperity, because of its strategic position, it was continuously invaded by attacking armies. So in comparison to other Egyptian cities, it was not culturally and scientifically developed.
    In the beginning of 19th century, by capital transfer of Eastern Province to the Zagazig, the city lost its political and military priority and became an ordinary city of province.
    This study advances our understanding of Bilbeis’s historical geography by explaining the war effects on its cultural decline.
    Keywords: Historical geography, Bilbeis, Egypt, “Eastern Province of Egypt
  • Mohammad Reza Barani *, S. Reza Mahdinejad Pages 37-57
    One of the most important flourishing periods of Islamic civilization took place in Fatimid era. Since Fatimid rulers were Shiite and religion was important for them, many of non-Muslim researchers have mentioned religious elements among flourishing factors in this era. This study examines the role of other factors like religious, political and economic ones based on western scholar's perspectives. Analyzing and evaluating their viewpoints shows their emphasis on two main points: (1) the role of Fatimid caliphs and officials, their rivalry with Abbasid dynasty and political and religious tolerance; (2) the religious identity of Ismailis and its propagation, the organization for invitation (Dawat) to Ismailism, the philosophical and intellectual influence of Greek and Neoplatonic thoughts on Ismailism. Although some of the mentioned factors were also stated by Muslim historians and restated by western researchers, the philosophical and intellectual influence of Greek and Neoplatonic thoughts are incredibly highlighted in western scholars’ works. It can be said that these factors, which was effective in Ismailism evolution, were considered as the roots of scientific flourish in Islamic civilization; in order to relate the origins of this development to the Western and Greek civilizations.
    Keywords: Islamic civilizations, Orientalists, Scientific flourish, Western scholars, Fatimid Era, Ismailism
  • Younus Farahmand *, Nfiseh Jalalian, Hadi Alemzadeh Pages 59-69
    The work of middleman (Dallāl) was legal in Islamic middle age but under supervision of the market inspector (Muḥtasib). Even a wholesaler or a retailer was obligated to earn just regular interest, and raising the prices which leads to economic instability was disallowed. There was a group, among the middlemen, called “Jullās”, who disrupts economic stability in Bazar. This study examines the role of so-called Dallāl and Jullās in Morocco and Andalusia in the Middle Ages. The findings show that Jullās, in order to earn more profit, used illegitimate methods in violation of the established laws; even they didn’t respect the social norms. It was the duty of master of the market (sāḥib al-sūq) to oppose this group and hoarders, to control economic activities in Bazar properly.
    Keywords: Morocco, Andalusia, Bazar, middleman, the master of the market, the market inspector
  • Ali Hasanbegi * Pages 71-93
    Historical authentic information and statements constitute the most important part of the historical analysis. Nevertheless, sometimes the basic information of a historical research is the pseudohistorical propositions which historians take them as authentic historical propositions, and as a result, the historical analysis become distorted. This study tries to answer two main questions: 1- What is the most important factor in positing pseudohistorical propositions? 2- What is the proper approach to distinguish historical propositions from pseudohistorical ones?
    The study offers that Hadith and Kalam are the main sources of pseudohistorical propositions. By the way, to distinguish historical propositions from pseudohistorical ones, one needs to evaluate historical sources carefully and to assess the origin of beliefs in Kalam properly. My approach in this detection is inductive, that is, the characteristics of pseudohistorical proposition, mentioned in each case, is detectable by investigate their original sources in history and theology.
    Keywords: Theological beliefs, Hadith, Pseudohistorical propositions, authentic historical propositions
  • Mostafa Lalshateri * Pages 95-123
    The religious toleration, during the ruling of Sultan Ḥusayn Bāyqarā (1438-1506 AD) was a great opportunity for the Naqshbandi Gutbs to organize freely Sama (samā‘) ceremonies. Abd Al-Rahmān Jāmī (1414–1492 AD), among them, had a distinguished attitude to the ceremony. This study investigates the development of music and musical instrument during this period, considering Jāmī’s conversancy in music. In this study, we employed a descriptive-analytic method on Jāmī’s remaining poem (his collection of poems (diwān) and “Seven Thrones” poem (Haft Awrang mathnawī). The findings show that Jāmī’s efforts in the rejection of radical views and in stablishing music as a spiritual activity was successful. As a result of these efforts, the Sufi music orchestration basically changed, and afterwards festive musical instruments, unlike the past, found their way to Sufi’s ceremony.
    Keywords: Abd-al-Rahman Jami, Naqshbandi, Sama, Music, Orchestration
  • Sareh Malaki Gisavandani *, Hasanali Pourmand Pages 125-148
    Mapping is an ancient subject in Islamic civilization. The geographical maps of the Islamic period have always been analyzed from the perspective of geography and history, but they didn’t receive enough attention in aspect of textual and visual aesthetics. This study aimed to determine the visual features and properties of the Islamic geographic maps, focusing on Masālik and Mamālik manuscripts preserved in Malik National Library and Museum. The method of research is analytical-descriptive and necessary information has been collected by desk research. The findings from the research shows: (1) the visual elements of these maps are simplified to display geographical regions and phaenomena; (2) these elements have been affected by not only preceding and contemporary miniature schools, but also basic principles of Balkhī mapping school. Considering their principles of representation and drawing, these maps can be considered as former versions of the current maps.
    Keywords: Maps, Islamic Geographic Maps, Masa?lik, Mama?lik, Istakhri, Informational Graphics