نشریه مطالعات ملی
سال چهارم شماره 4 (پیاپی 16، زمستان 1382)

با ظهور اسلام، زبان عربی به عنوان زبان دین و سیاست، به زبان علمی و تمدن اسلامی تبدیل شد.فتح ایران به وسیله ی مسلمانان، موجب شد که اغلب ایرانیان، اسلام و زبان عربی را به عنوان دین و زبان جدید و بخشی از هویت نوین خود پذیرفته و در تدوین و توسعه ی زبان عربی و گسترش دین اسلام نقش موثری ایفا نمایند.ایرانیان تازه مسلمان، به خوبی، بین هویت اسلامی و ایرانی خود پیوند برقرار کرده و با زبان جهانی اسلام و تمدن اسلامی به نگارش تاریخ روی آوردند.انتقال ویژگی های هویتی ایرانیان، تنها از طریق نوشتن تاریخ میسر بود و برای آنکه مخاطبان سراسر قلمرو جهان اسلام از مرزهای چین تا کوه های پیرنه در فرانسه با آن آشنا شوند، مورخان ایرانی ناگزیر به استفاده از زبان و ادبیات عرب بودند، و همین انعکاس حضور تاریخی و نمایش تجربیات و توان فکری و معنوی، آن چیزی است که ما به عنوان ضرورت تلاش و کوشش برای انتقال تاریخ ملی از طریق زبان عربی مورد بحث قرار می دهیم.

این مقاله با تکیه بر تاریخ سیستان، درصدد تبیین شاخصه های هویت ایرانی و نقشی است که صفاریان پس از حمله ی اعراب در تجدید هویت ملی (ایرانی) به صورت نوین ایفا کردند. طبق تاریخ سیستان، صفاریان با کیاست و زیرکی خاصی، بین اعتقاد به دین اسلام و فرهنگ عروبت تمایز قایل شدند و از این طریق توانستند هویت ایرانی جدید را که از یک سو ریشه در فرهنگ و تمدن ایران باستان داشت و از دیگر سوی، ریشه در آموزه های دین جدید، تجدید نمایند. به سخن دیگر، ضمن حفظ دستاوردهای تمدنی گذشته و پذیرش دستاوردهای دینی جدید، مانع از آن شدند که اندیشه ی عربیت در عربی نمودن فرهنگ ایرانی توفیق حاصل نماید.

تاریخ نویسی، تاریخ نگاری و تاریخ نگری، سه گونه گزارش رخدادهای تاریخی است و هرکدام را می توان یک روایت نامید. کتابت رخدادهای تاریخی دوره ی قاجاریه، میان تاریخ نویسی و تاریخ نگاری سرگردان بود. برای رهایی از این سردرگمی و دستیابی به نقطه ی استقرار، که به تاریخ نگری ویژه ی دوره ی قاجاریه منتهی می شود، و جست وجوی هویت، ابعاد و مولفه های آن در متون تاریخی این دوره به ناچار باید تعریف خود را ارایه دهیم. در این مقاله، هویت مثابه ی فرایندی است که طی آن نوعی پاسخ گویی آگاهانه و عامدانه به دو پرسش چیستی و کیستی به دست می آید. سپس هویت را به دو مجموعه ی مفهومی و متمایز «خود» و «دیگری»، پاره های سه گانه ی (ایرانی و اسلامی و غربی) سازنده ی هویت و مبانی سه گونه ی (سنتی و دینی و قانونی) اقتدار به عنوان دست مایه ی هویت بخش و هویت ساز منقسم ساخته، و با این معیارها دو متن تاریخ نگارانه ی دوره قاجار حقایق الاخبار ناصری و افضل التواریخ را مقایسه کرده ایم. مفروض نگارنده آن است که هویت برساخته ماست، خود هیچ عینیتی ندارد و نمی تواند متجسد شود؛ به تعبیر دیگر، مفهوم هویت، خود کاملا بی هویت است. ما با میزان و تعریف خود از هویت که کاملا ساختگی است متون دوگانه ی تاریخ نگارانه را به سخن واداشته ایم. نتیجه آن که، در تاریخ نگاری دوره ی قاجاریه «هویت» در وضعی پرسش انگیز یا به تعبیری در یک «دشواره» قرار داشت و نمی توانست آمیختگی به هنگامی میان مولفه ها و درون مایه های سه گانه ی هویتی بیافریند.

مطالعه و بررسی ادوار مختلف تاریخ ایران، برای پژوهشگرانی که پیرامون هویت ایرانی یا هویت ملی تحقیق و بررسی می نمایند، از اهمیت اساسی برخوردار است، عباس اقبال، یکی از بزرگ ترین مورخان تاریخ ایران، به اتکای مطالعات و بررسی های تاریخی و ادبی درباره ی هویت ایرانی بر این باور است که کیستی و هستی ایرانیان اگرچه در طول تاریخ، به خصوص پس از ورود اسلام به ایران دگرگونی هایی یافته، اما شاکله ی اصلی آن، زبان و ادبیات فارسی و مجموعه ی خلق و خو و آداب و رسوم ایرانیان بوده است. به طور کلی اقبال معتقد است هویت ایرانی بر میراث ایران باستان، آموزه های متعالی دین اسلام و تجدد غربی استوار است. وی در تاریخ نگاری خود نیز به طور گسترده از دست آوردهای غربیان در این زمینه تاثیر پذیرفته است.

میرزا حسن خان مشیرالدوله (پیرنیا) از چهره های معروفی است که از سبک تاریخ نگاری ناسیونالیستی پیروی کرده است. دغدغه ی اصلی او، آسیب شناسی عوامل ضعف و انحطاط ایران در اواخر دوره ی قاجار و تلاش در جهت تقویت هویت ملی از طریق احیای عظمت و شکوه تاریخ و تمدن ایران باستان بود.پیرنیا رسالت اصلی تاریخ نگاری خود را تقویت هویت ملی از طریق افزایش آگاهی های تاریخی و برانگیختن احساسات و غرور ملی مردم قرار داده و کتاب «تاریخ ایران باستان» او بیانگر بخشی از تلاش او در راستای تحقق این هویت است.در تاریخ نگاری پیرنیا، موضوعات مهمی چون: علل و عوامل عظمت و شکوه، انحطاط و سقوط دولت ها به طور عام و دولت های هخامنشی، اشکانی و ساسانی به صورت خاص؛ نقش شخصیت های بزرگ در تحولات مهم تاریخی، به ویژه در ایجاد تمدن های جدید و استمرار بخشیدن به تمدن های گذشته، مورد توجه قرار گرفته و در تحلیل این موضوعات خطوط کلی گفتمان تاریخ نگاری ناسیونالیستی مشهود است. در این مقاله تلاش پیرنیا در این حوزه و هم چنین تلقی او از هویت ملی و عناصر و مولفه های آن مورد بحث قرار می گیرد.

این مقاله در جست وجوی هویت ایرانی در کتاب «تاریخ انقلاب مشروطیت» اثر هفت جلدی مهدی ملک زاده است که یکی از شاخص ترین و برجسته ترین آثار تاریخ نگارانه ی انقلاب مشروطیت به شمار می رود. انقلاب مشروطه، در رویکردهای تاریخ نگارانه دگرگونی های شگرفی ایجاد کرد و موجب تحول در این شاخه از معرفت در ایران گردید؛ و تغییراتی نیز در دیگر بنیان های هویتی به وجود آورد. در این مقاله تاریخ نگاری و هویت ملی در پرتو تاریخ انقلاب مشروطیت ملک زاده مورد بررسی قرار می گیرد.

در این مقاله سعی شده است تا زمینه های انسجام ملی چون؛ تداوم سرزمینی، مذهب تشیع، ادغام اجتماعی ناشی از جریانات مهاجرتی و تقسیمات کشوری، ارتباطات، مشارکت در تحولات سیاسی کشور و نقش عوامل فرهنگی توصیف و تحلیل شود.