فصلنامه اثر
پیاپی 76 (بهار 1396)

آثار نقاشی موجود در مجموعه تاریخی فرهنگی کاخ گلستان را می توان یکی از شاخص ترین مجموعه های نقاشی روی بوم در ایران دانست. از جمله این آثار ارزشمند، نقاشی های کمال الملک است. عدم توجه کافی به آثار کمال الملک در سال های گذشته، باعث بروز عوارضی در آنها در طول زمان شده است. با توجه به آگاهی های کسب شده از وضعیت این آثار و با بررسی وضعیت ساختاری، وضعیت محیطی، و شرایط نگهداری و رسیدگی به آنها بر اساس ضرورت ها، می توان امکان موفقیت بیشتری را در حفظ و نگهداری هر چه بهتر آن ها، فراهم کرد. یکی از تخصص های مهم و بنیادی وابسته به رشته حفاظت و مرمت، فن مستندنگاری است. در این پژوهش با توجه به اهمیت مستندنگاری در امر حفاظت و مرمت، مطالعه و بررسی دقیقی از وضعیت حفاظتی، مستندنگاری و آسیب نگاری 34 تابلوی رنگ روغن روی بوم کمال الملک در کاخ گلستان صورت گرفته است. در این راستا شناسنامه های عمومی، حفاظتی مرمتی و آسیب شناسی این آثار تهیه شد. جهت تکمیل مطالعات آسیب شناسی دقیق تر، آسیب شناسی دیجیتالی انجام شد. بر اساس اطلاعات به دست آمده از آسیب شناسی و تحلیل کمی و کیفی داده ها، آسیب های شیمیایی، جدی ترین تهدید پیش روی این آثار، هستند. با توجه به نتایج به دست آمده از تحلیل داده ها، می توان جهت برنامه ریزی موثر کوتاه مدت و دراز مدت حفاظت و نگهداری بهینه آثار تاریخی گامی موثر برداشت.

مقابر و آرامگاه ها از نظر تاریخی، هنری، مذهبی و اجتماعی در معماری اسلامی ایران نقش اساسی داشته اند و در هر منطقه این بناها را به منظور گرام ی داشت یاد و خاطره متوفی که اغلب از فرزندان و نوادگان ائمه و یا بزرگان دینی، ادبی و علمی بودند در محل دفن این اشخاص می ساختند. ساخت مقابر به شیوه های مختلف در معماری دوران اسلامی، اهمیت این گروه از بناها را می رساند و بناهای آرامگاهی دارای ساختار منفرد یا مجموعه ای دارای ارز ش های ویژه معماری بوده است. البته شکل گیری مجموع ه های آرامگاهی در دوران اسلامی در ایران یک نواخت نبوده و در دور ه های مختلف دارای فراز و نشی ب های فراوان بوده است. در اورگنج در استان دا ش آغوز ترکمنستان آرامگاهی بزرگ و عالی وجود دارد که منسوب به احمد بن عمر بن محمد خیوقی خوارزمی 548-618) ق) (سبحانی،(27:1376ملقب و معروف به شیخ نج مالدین کبری عارف پرآوازه قرن هفتم است. برخی از پژوهشگران و باستا ن شناسان آرامگاهی را که در روستای ریزآباد شهرستان جوین قرار دارد نیز منسوب به او می دانند. متاسفانه بررس ی های کافی در زمینه شناخت تاریخ و کیفیات معماری مقابر آرامگاهی منسوب به شیخ نجم الدین کبری در اورگنج و جوین صورت نگرفته است. آرامگاه نجم الدین کبری در کهن هاورگنج در سال 2005 میلادی به شماره 1199 در فهرست آثار یونسکو به ثبت رسیده است. آرامگاهی که در روستای زیرآباد از توابع شهرستان جوین به شیخ نجم الدین کبری منسوب است نیز به تاریخ 6/ 3/ 77 به شماره 202 و به عنوان آرامگاهی متعلق به دوره سلجوقی که در حال حاضر کارکردی مذهبی دارد، در فهرست آثار ملی ثبت شده است. پژوهش درباره این دو آرامگاه که از نظر معماری و تزیینات وابسته بدان دارای وجوه مشترک و وجه افتراق نیز هستند به شیوه توصیفی تحلیلی بر اساس بررس ی های میدانی، مطالعه منابع تاریخی، و برخی کتب و منابع معاصر صورت گرفته است.

محوطه باستانی هفت تپه خوزستان در یک ساوان 1 غنی با سابقه تمدنی بسیار طولانی از دوره عیلام میانه 1500-1100) قم) بر جای مانده است. این شهر عیلامی، مجموعه عظیمی از ساختارها و آثار معماری خاکی است. مجموعه ساختمان های این محوطه بر اثر عوامل بیولوژیکی گوناگون دچار انواع مختلفی از آسیب ها قرار م یگیرند. در این میان هجوم انواع موریانه ها مهم ترین خسارت را به محوطه وارد می آورد. در نگاه نخست ممکن است آسیب این موریانه ها به آثار موجود در محوطه باستانی به سبب مخفی بودن در لایه های زیرین، در نظر عموم ناچیز جلوه کند. در این پژوهش پس از شناسایی گونه موریانه های فعال در محوطه باستانی هفت تپه، به بررسی شیوه زندگی و خسارت زایی سه گونه Microcerotermes sp و Anacanthotermesvagans و Amitermesvilis و تبیین فرآیند آسیب رسانی این حشرات به ساختارها و زیرساخت های تاریخی پرداخته شده است. همچنین بر اساس شناسایی گون ه ها و جهت حفاظت از اکوسیستم و با لحاظ کردن اصل «حداقل دخل و تصرف » در محوطه باستانی به سنجش میزان آلودگی محوطه از طریق اجرای روش طعمه گذاری روکار و ارزیابی اولیه برای کنترل آلودگی محوطه در نقاط پرداخته شده است. بخشی از این ارزیابی از طریق شناسایی سم «دیفلوبنزورون 2» با فرمولاسیون SC ا 48 % اثرگذار بر موریانه ها بوده است. دست اندرکاران این پژوهش تلاش کرده اند ضمن بررسی و شناسایی موریانه های فعال در محوطه، به ارزیابی مولفه های مختلف موثر بر این فعالیت همچون وضع محوطه و محیط آن ازجمله دانه بندی خاک محوطه و شیوه رفتاری موریانه های شناسایی شده پرداخته و راهکارهایی جهت بهبود روند عملیات طعمه گذاری ارائه کنند. در راهکارهای پیشنهادی علاوه بر افزایش پایه طعمه در طعمه گذاری روکار به رو شهایی چون ایجاد سد مکانیکی، سم پاشی در شب، و استفاده از کارتن مسموم در طعمه ها به دلیل ترجیح غذایی گونه A.vilis توجه شده است.

محوطه گندمزار در حوضه آبگیر سد سیمره در شهرستان بدره استان ایلام قرار دارد و از مه م ترین محوطه های زاگرس مرکزی محسوب می شود.کاوش های این محوطه در مدت 1 ماه انجام یافت. اهداف کاوش های این محوطه نجا ت بخشی آثار تاریخی فرهنگی، به دست آوردن درک روشن تری از ساختارهای معماری و استقراری شناسایی شده و شناخت رابطه آن با گورستان محوطه گندمزار و همچنین بررسی استقرارهای به جا مانده اقوام کوچ نشین بود. کاوشها به شناسایی فضاهای مسکونی و بخشی از گورستان عصر مفرغ منجر شد. با توجه به اینکه منطقه زاگرس مرکزی مسیری است که از آن به عنوان دروازه ارتباطی بی ن النهرین با کرانه های غرب ایران و جاده بزرگ خراسان یاد می شود و در تمام دوران های پیش از تاریخ و تاریخی مسیر عبور بوده است، به همین دلیل تغییرات فرهنگی در آن به سرعت اتفاق افتاده است، می تواند پاسخ گوی بسیاری از سوالات و فرضیات باستان شناختی منطقه، و چگونگی روابط و تعاملات فرهنگی این حوزه فرهنگی باشد. بقایای معماری گندمزار معرف خانه هایی با پلان مستطیل شکل است که با قلوه سنگ و به صورت خشکه چین ساخته شده اند. اتاق های فضاهای شناسایی شده در فاز 1 متصل به هم اند. در فاز 2 یک گور به دست آمده است.

به سبب تمرکز حمام های تاریخی شاخص عصر صفوی و قاجار در شهر اصفهان و تزیینات معماری منحصربه فرد در آنها، این شهر بهترین کانون پژوهش درباره تزیینات وابسته به معماری در حمام های تاریخی است. هدف این پژوهش، مطالعه نقوش به کاررفته در کاشیکاری حمام های اصفهان، در محدوده زمانی اوایل عصر صفوی تا پایان عصر قاجار، طبق هبندی مضامین و بیان برخی شاخصه های آنها در مقایسه با سایر حما مهای ایران است. نتایج نشان می دهد موضوعات کاشیکاری حمام ها شامل نقوش گیاهی به میزان فراوان، نقوش انسانی و حیوانی به میزان متوسط و نقوش هندسی، کتیبه و مناظر معماری است. کاربرد مضامین متنوع به ویژه نقوش گیاهی، رعایت اصول نگارگری اصفهان در کاش ی نگاری حمام ها، تداوم ویژگی های نقاشی صفوی در کاشی های قاجاری، استفاده محدود از نقوش جانوری، شناسایی نوآور ی هایی نظیر ترسیم منظره شهر روی کاشی با ابعاد بزرگ، برخی از نتایج این بررسی هستند. جهت تکمیل نتایج، مطالعات تطبیقی کاشیکاری حمام های اصفهان با کاشیکاری هفده حمام شاخص در سایر شهرها صورت گرفته است. احتمالا وجود تفاوت هایی در نحوه ترسیم نقوش، رنگ آمیزی و مضامین پرکاربرد، حاکی از وجود سبکی محلی در کاشیکاری حمام های اصفهان در مقایسه با سایر شهرها است. این پژوهش با رویکرد توصیفی تحلیلی و شیوه میدانی و کتابخانه ای انجام گرفته است.

شهرستان طارم در شمال شرقی استان زنجان واقع و با استان های گیلان و اردبیل همجوار است. این موقعیت سبب تاثیرپذیری از فرهنگ های این مناطق در ادوار پیش از تاریخ و تاریخی شده است. علی رغم اهمیت این منطقه کاوش های باستان شناسی برای روشن شدن این تبادلات و همچنین شناخت فرهنگ های این منطقه صورت نگرفته است. یکی از این محوطه ها که نشان دهنده این تبادلات است، محوطه تشویر است که بر اثر فعالیت های راه سازی در سال 1389 کشف شد. در کاوش نجات بخشی این محوطه، نگارنده برای روشن کردن وضعیت آثار و بقایای معماری چهار ترانشه A و Bو C و D در دیواره برش خورده جاده حفر کرد که در نتیجه آن بقایای معماری و بخشی از یک سازه عظیم مشخص شد. بیشترین آثار معماری و داده های سفالی از ترانشه A که بزرگ ترین ترانشه ایجادشده از نظر ابعاد و اندازه بود به دست آمد. در این سازه آجرهای بزرگی به اندازه های مختلف و همچنین در ابعاد کوچکتر به دست آمد. که در این مقاله به علت اهمیت این آثار به توصیف و طبقه بندی و همچنین مقایسه آنها با نمونه های مشابه که در محوطه های دوره اشکانی به دست آمده پرداخته شده است، که هم مبنایی برایئ تاریخ گذاری این محوطه به شمار می رود و هم نشا ندهنده استاندارد و شیوه معماری خاص دوره اشکانی است که در این محوطه کاوش شده اند. بنابراین بر اساس آثار معماری و شیوه ساخت بناها و سفال های به دست آمده، این محوطه مربوط به دوره اشکانی میانه و متاخر است که تا اوایل دوره ساسانی همچنان تداوم داشته است.