مجله مرتع
سال یازدهم شماره 4 (پیاپی 44، زمستان 1396)

نقطه عطف ایجاد تغییرات چند بعدی در نظام مرتعداری ایران، قانون ملی شدن جنگل ها و مراتع است. اقدامات و برنامه های متعددی در مراتع انجام شد. تاکنون اثرگذاری طرح ها و برنامه ها، وضعیت بهره برداران و مراتع به صورت جامع و در گذر زمان ارزیابی نشده است. هدف از تحقیق حاضر ارزیابی اقتصادی، اکولوژیکی و سیاستی- نهادی نظام مرتعداری ایران در طی نیم قرن گذشته بود. ابزار تحقیق پرسشنامه و مصاحبه بود. روند تغییرات معیارهای انتخابی با استفاده از سه معیار اقتصادی (کاهش درآمد نسبی بهره برداران)، بوم شناختی (کاهش تولید مراتع) و سیاستی- نهادی (ناموفق بودن اقدامات و برنامه های دولت) در طیف 9 گزینه ای لیکرت ارزیابی شدند. انتخاب جوامع آماری از بین دست اندرکاران کلیدی نظام مرتعداری مبتنی بر رویکرد شهرت و نمونه گیری هدفمند صورت گرفت. جوامع پاسخگو معتقد هستند شاخص های تولید مراتع و درآمد حاصل از بهره برداری در انتهای فصل بهره برداری در گذشته «بیشتر» با امتیاز متوسط 49/7 بوده است در حالیکه روند آن سال به سال با رتبه ی متوسط 8/1 کاهش یافته است. همچنین نتایج نشان می دهد نظام مرتعداری ایران در حال حاضر کارآمد نیست. به طوریکه از گذشته تاکنون سطح مراتع و تولیدات مرتعی کاهش و نارضایتی بهره برداران از حرفه مرتعداری افزایش یافته است. از طرفی اقدامات و برنامه هایی که از طرف سازمان های مسئول انجام شده است در وضعیت عمومی مرتع و مرتعداران چندان موثر نبوده است. توصیه می شود اقدامات موثرتری حداقل برای حفظ مراتع موجود و توانمندسازی جوامع درگیر مستقیم در مراتع توسط بخش خصوصی و دولتی انجام شود.

پایداری در مدیریت منابع طبیعی و حفظ آن از شروط اساسی برای رسیدن به توسعه پایدار کشاورزی و روستایی است. پایداری مفهومی است که توجه اساسی آن بر حفظ سرمایه ها (انسانی، طبیعی، اجتماعی و اقتصادی) در جهت عدالت بین نسلی است. شاخص های ارزیابی پایداری، عمده ترین معیار برای هدف گذاری، برنامه ریزی و ارزشیابی هستند و با بهره گیری از این معیارها می توان میزان پیشرفت و یا تاثیر طرح ها و پروژه ها را در رسیدن به اهداف ارزیابی نمود. خلا موجود در این زمینه باعث شده است تا تدوین برنامه های توسعه به دور از شاخص های دقیق و مناسب انجام گیرد و هدف گذاری برنامه ها و ارزیابی آن ها با مشکل مواجه شوند. از این رو این پژوهش درصدد است به تدوین و اعتبارسنجی شاخص های ارزیابی پایداری اجتماعی در سامان های عرفی مراتع ییلاقی سهند بپردازد تا برنامه ریزان و محققان منابع طبیعی به خصوص مراتع بتوانند از این شاخص ها که به تایید کارشناسان و متخصصان رسیده است استفاده کنند. در این پژوهش 87 شاخص ارزیابی پایداری اجتماعی تدوین و از طریق پرسشنامه در معرض قضاوت و داوری متخصصان دانشگاهی، کارشناسان امور اجرایی و نخبگان محلی قرار گرفت. برای اعتبار سنجی و دستیابی به اجماع نظر علاوه بر آماره های توصیفی از آزمون کروسکال والیس استفاده شد و در نهایت شاخص هایی که مد، میانه و میانگین امتیاز آن ها بیشتر از 3، انحراف معیار کمتر از 1 و ضریب تغییرات کمتر از 3/0 داشتند به شرط اجماع نظر بین متخصصان، کارشناسان و نخبگان محلی، انتخاب شدند. در این پژوهش تعداد 50 شاخص از بین 87 شاخص تدوین شده استخراج و در قالب 13 مولفه معرفی شد که می توانند در ارزیابی و سنجش پایداری اجتماعی بهره برداران سامان های عرفی مراتع ییلاقی سهند مورداستفاده قرار گیرند.

رویکرد مدیریت اجتماع محور از جمله رویکردهایی است که اهمیت فزاینده ای در فراگرد مدیریت سرزمین دارد که در آن افراد محلی در تمامی مراحل برنامه ریزی و اجرای برنامه های مدیریتی سرزمین، فعالانه مشارکت می کنند و در مرکز تصمیم گیری ها قرار دارند. با توجه به اینکه رویکرد اجتماع محور تاثیر به سزایی بر ارتقاء سرمایه اجتماعی دارد، در این تحقیق سعی بر آن است تا سرمایه اجتماعی برون گروهی در بین بهره برداران مرتع در روستای رستم آباد علی چارک از توابع شهرستان ریگان استان کرمان که تحت پوشش پروژه مدیریت اجتماع محور RFLDL قرار دارد، در دو بازه زمانی قبل و بعد از اجرای پروژه مذکور مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد. این کار با استفاده از روش تحلیل شبکه اجتماعی، تکمیل پرسشنامه تحلیل شبکه ای، سنجش پیوند های اعتماد و مشارکت و با استفاده از شاخص های سطح کلان شبکه (تراکم، دوسویگی پیوندها، انتقال یافتگی و فاصله ژئودزیک) صورت گرفته است. نتایج به دست آمده، بیانگر میزان متوسط شاخص ها در مرحله قبل از اجرا و روند مثبت و صعودی این شاخص ها به دنبال اجرای پروژه RFLDL است. بنابراین اجرای پروژه منجر به اعتمادسازی و تقویت روحیه مشارکت و همکاری در بین سرگروه ها و یا به نوعی سرمایه اجتماعی برون گروهی شده است که این امر اثربخشی مطلوب رویکرد اجتماع محور مدیریت سرزمین در راستای افزایش سرمایه اجتماعی برون گروهی بهره برداران مرتع را مورد تاکید قرار می دهد.

به منظور بررسی اثر گرادیان چرا در میزان تخریب مرتع، در این پژوهش اثر سه شدت چرایی (چرای سبک، متوسط و سنگین) بر شاخص های پوشش گیاهی و ویژگی های خاک در مراتع روستای تولکلوی پارس آباد در استان اردبیل مورد ارزیابی قرار گرفت. در هر شدت چرایی، سه خط نمونه، و در هر خط نمونه برداری 10 پلات یک مترمربعی برداشت شد. در هر پلات ویژگی های ترکیب و تراکم گونه ای، درصد تاج پوشش هر یک از گونه ها، لاشبرگ، خاک لخت و سنگ و سنگریزه ثبت شد. نمونه برداری خاک از عمق 0 تا 30 سانتی متری، در پلات های اول، پنجم و دهم هر خط نمونه برداری برداشت و به عنوان یک نمونه در نظر گرفته شد. اندازه گیری ویژگی های خاک شامل اسیدیته، هدایت الکتریکی، سدیم، منیزیم، کلیسم، پتاسیم، آهک، فسفر، کربن آلی، ماده آلی و درصد ذرات شن، سیلت و رس انجام شد. برای بررسی اثر شدت چرا بر کلیه ویژگی های اندازه گیری شده از آزمون تجزیه واریانس و از آزمون دانکن برای مقایسه میانگین ها و گروه بندی آنها استفاده شد. نتایج نشان داد با افزایش شدت چرا، درصد تاج پوشش به طور معنی داری کاهش (01/0>p) و میزان خاک لخت (01/0>p) و سنگ و سنگریزه (05/0>p) افزایش یافته است. گونه های خوشخوراک Trigonella monspeliaca L. و Astragalus rostratus C.A. Mey. دارای بیشترین درصد پوشش (به ترتیب 94/30 و 44/6)، تراکم (به ترتیب 23/104 و 10/12) در چرای سبک بودند و به تدریج با افزایش شدت چرا از درصد گونه های خوشخوراک کاسته (01/0>P) و به درصد گونه های کلاس II و III افزوده شد. نتایج نشان داد که با افزایش شدت چرا از مقدار کربن آلی، ماده آلی، رس، پتاسیم، منیزیم، اسیدیته کاسته شده است (01/0>p)، ولی بر مقدار هدایت الکتریکی، فسفر، کلسیم، آهک و شن افزوده شده است (01/0>P). در مجموع چرای شدید دام باعث کاهش درصد تاج پوشش کل، تغییر ترکیب گونه ای و در کل باعث ناپایداری اکوسیستم مرتعی شده است. بنابر نتایج این تحقیق، چهارچوب فاصله از روستا برای ارزیابی تخریب مراتع منطقه دشتی مغان مناسب می باشد، ولی برای نتیجه گیری نهایی نیاز به پژوهش بیشتر در این منطقه می باشد. با توجه به نتایج، مراتع روستای تولکلو بطور متوسط تخریب شده است.

مراتع با درجات مختلف سلامت مرتع توانایی متفاوتی برای تولید علوفه، حفظ شرایط هیدرولوژیکی، حفاظت خاک و فراهم کردن نیازهای حیوانات اهلی و وحشی دارند. این مطالعه با هدف تفسیر شاخص های مدل سلامت مرتع و تعیین ویژگی های ساختاری و عملکردی در مراتع استپی حفاظت شده قمیشلو اصفهان در سه منطقه تحت چرای دام وحشی (منطقه مرجع)، منطقه تحت چرای دام اهلی و وحشی و منطقه تحت چرای دام اهلی که به نسبه دارای شرایط اکولوژیکی مشابه بود انجام شد. به دلیل کیفی بودن پارامترهای موجود در روش سلامت مرتع، یکسری پارامترهای کمی نیز شامل وزن مخصوص ظاهری خاک، میزان ماده آلی و پوشش حفاظتی خاک، پوشش تاجی و شاخص پایداری خاک با هدف بهبود فرآیند ارزیابی سلامت مرتع جمع آوری شد. برای تعیین سه ویژگی سلامت اکوسیستم های مرتعی (پایداری خاک و رویشگاه، عملکرد هیدرولوژیک و سلامت موجودات زنده) از هفده شاخص اکولوژیک استفاده شد. هر یک از شاخص ها در طبقات حاد، عدم مشاهده و یا ناچیز بر اساس انحراف از منطقه مرجع اکولوژیک امتیازدهی شد. نتایج نشان داد که با افزایش چرای دام شاخص ها و ویژگی های سلامت مرتع تغییر کرده به طوری که منطقه تحت چرای دام اهلی و وحشی در مقایسه با سایت مرجع در طبقه متعادل (در معرض خطر) قرار گرفت. در منطقه تحت چرای دام اهلی هر سه ویژگی اکوسیستم مرتع در مقایسه با منطقه مرجع (چرای دام وحشی) از لحاظ سلامتی در طبقه حاد و نسبتا حاد قرار گرفتند. نتایج روش رج بندی سنجش چندبعدی غیرمتریک و آزمون من ویتنی نشان داد که مهم ترین شاخص های موثر در بررسی سلامت مرتع در منطقه مورد مطالعه، هدررفت سطحی خاک، خاک لخت، گروه های ساختاری- عملکردی، ترکیب جوامع گیاهی و پایداری خاک سطحی نسبت به فرسایش می باشد. مطابق نتایج، شاخص های بیان شده و سه ویژگی سلامت مرتع تفاوت معنی داری با سایت مرجع نشان دادند (01/0 = α). بنابراین استفاده از این پنج شاخص برای ارزیابی سلامت مراتع منطقه مورد مطالعه پیشنهاد می گردد.

این تحقیق به منظور دست یابی به اثر آتش سوزی گیاه بالشتکی Onobrychis cornuta بر تراکم و غنای گونه ای بانک بذر خاک ذخیره شده توسط این گیاهان در مراتع واز استان مازندران انجام شد. برای این منظور سیزده پایه گیاه بالشتکی به تصادف انتخاب شد. نمونه های بانک بذر خاک قبل از آتش سوزی در دو عمق (5-0و10-5 سانتی متر) جمع آوری شد و سپس گیاهان بالشتکی سوزانده شدند. نمونه های خاک پس از آتش سوزی در همان دو عمق با فاصله یک هفته بعد جمع آوری شدند. نمونه جهت جوانه زنی بذرها تحت شرایط مناسب در گلخانه قرار گرفتند. بذرهای جوانه زده شناسایی شده و تراکم در متر مربع و غنای گونه ای محاسبه و بین نمونه های قبل و بعد از آتش مقایسه شدند. جهت مقایسه اثر آتش، عمق و اثر متقابل آن ها بر ویژگی های بانک بذر خاک از آزمون تجزیه واریانس دوطرفه استفاده شد. علاوه بر این، جهت مقایسه ویژگی های بانک بذر خاک بین دو عمق و همچنین بین قبل و بعد از آتش سوزی از آزمون t تست زوجی استفاده شد. نتایج نشان داد که تراکم بانک بذر خاک پهن برگان و گندمیان قبل از آتش سوزی در عمق 10 – 0 سانتی متر به طور معنی داری (به ترتیب 025/0=p و 038/0=p) از تراکم بانک بذر خاک پهن برگان و گندمیان بعد از آتش سوزی در همین عمق بیشتر بود. همچنین غنای بانک بذر خاک پهن برگان و گندمیان قبل از آتش سوزی در عمق 10 – 0 سانتی متر به طور معنی داری (به ترتیب 004/0=p و 031/0=p) از غنای گونه ای بانک بذر پهن برگان و گندمیان بعد از آتش سوزی در همین عمق بیشتر بود. تراکم و غنای گونه ای در عمق 5-0 سانتی متر قبل از آتش سوزی به طور معنی داری (به ترتیب 013/0=p و 014/0=p) بیش تر از بعد از آتش سوزی در همین عمق بود. تفاوت معنی داری بین تراکم و غنای گونه ای بانک بذر خاک در عمق 10-5 سانتی متر قبل و بعد از آتش وجود نداشت.

اهمیت گونه هایی که هم خواص دارویی دارند و هم مورد تعلیف دام قرار می گیرند دو چندان بوده و بستر بهره برداری بیشتر را فراهم می نماید. آگاهی از مواد غذایی موجود در علوفه و تغییرات آن در مراحل مختلف فنولوژیک به مدیریت کمک خواهد کرد که در جهت بهره برداری چند منظوره حرکت کند. چویل با نام علمی Ferulago angulata (Schlecht.) Boiss یکی از گیاهان تیره چتریان است که دامنه رویشگاهی گسترده ای در استان کهگیلویه و بویراحمد دارد. جهت تعیین ارزش غذایی و کیفیت علوفهF.angulata در هریک مراحل رویشی، گلدهی و رسیدن بذر، در سال 1394 اقدام به نمونه برداری شد. در هر مرحله فنولوژی، 3 تکرار و در هر تکرار 5 پایه در هر منطقه به صورت تصادفی انتخاب و نمونه برداری از اندام های هوایی گیاه به عمل آمد. با استفاده از روش های استاندارد (AOAC) فاکتورهایی از قبیل، پروتئین خام، ماده خشک، چربی خام، دیواره سلولی عاری از همی سلولز (ADF)، الیاف نامحلول در شوینده خنثی (NDF)، خاکستر و ماده آلی، درصد ماده خشک قابل هضم و در نهایت انرژی متابولیسمی بر اساس درصد ماده خشک قابل هضم با 3 تکرار اندازه گیری شد. بر اساس نتایج تحقیق حاضر، کیفیت علوفه گونه مورد مطالعه بطور کلی در رویشگاه های مختلف در شاخص های مورد بررسی با یکدیگر تفاوت معنی دار دارد و این تفاوت بین مراحل رویشی، گلدهی و بذردهی هر رویشگاه محسوس تر است. در مجموع بهترین رویشگاه ها آب نهر و مارگون بوده بطوریکه کیفیت ترکیب گیاهی و کیفیت گونه ها بدلیل بهره برداری کمتر ناشی از محدودیت دسترسی دام به منابع آب شرب بهتر حفظ شده است. گونه مورد مطالعه در مراحل رشد رویشی و گلدهی از ارزش غذایی بالاتری برخوردار می باشد و نیاز دام را هم به لحاظ کیفی و هم کمی تامین می کند. به همین دلیل برای برنامه ریزی و بهره برداری مناسب از علوفه، لازم است مراحل و زمان دقیق مراحل فنولوژیکی در طی سالیان مختلف مد نظر قرار داده شود.

خاک یکی از عناصر مهم تشکیل دهنده اکوسیستم های مرتعی است که تامین کننده منبع غذایی و رطوبت برای گیاهان مرتعی می باشد. مراتع به عنوان منابع طبیعی تجدیدپذیر، دارای نقش های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی می باشند که، به شرط برنامه ریزی معقول و منطقی همراه با مدیریت مناسب، این منابع می توانند در امر توسعه پایدار محیطی موثر واقع شوند. برای کمی نمودن اثرات اقتصادی– زیست محیطی شدت استفاده از مراتع و فهم عواقب استفاده نامعقول از آن بر روی اکوسیستم های مرتعی هنوز کاستی ها و چالش های زیادی وجود دارد. این پژوهش با هدف ارزیابی اقتصادی تاثیر اکوسیستم مرتع بر حفظ برخی عناصر غذایی مهم خاک با تاکید بر عناصر نیتروژن (N)، فسفر (P) و پتاسیم (K)در مراتع مغان انجام گرفت. برای این کار ابتدا دو مرتع با مدیریت خوب و مدیریت بد انتخاب شد. تعداد 31 نمونه خاک برای هر مرتع به روش تصادفی سیستماتیک با استقرار ترانسکت برداشت شد. نمونه های خاک جهت اندازه گیری مقادیر N، P، K به آزمایشگاه منتقل گردید. مقدار فرسایش منطقه 7/14 تن بر هکتار در سال و همچنین مساحت مراتع منطقه 115000 هکتار به دست آمد. تجزیه و تحلیل آماری پژوهش به منظور مقایسه مقادیر عناصر غذایی مورد نظر در دو مرتع با روش آزمون t غیر جفتی انجام گرفت و همچنین رگرسیون لجستیک به منظور تعیین تابع احتمال آسیب به مرتع اجرا شد. در نهایت ارزش گذاری اقتصادی عناصر غذایی مورد نظر به روش هزینه جایگزینی انجام شد. نتایج پژوهش نشان داد قیمت عناصر غذایی هدررفته به ازای مساحت منطقه مورد مطالعه 18448875000000 ریال می باشد.

مطالعه ارزیابی ویژگی های سطح خاک و پوشش گیاهی می تواند ما را از توانایی های مرتع آگاه سازد. لذا این تحقیق با هدف بررسی شاخص های کیفی سطح خاک در دامنه های شمالی و جنوبی، مراتع خهکلون و احمدآباد وزگ با استفاده از روش تحلیل عملکرد چشم انداز (LFA) انجام شده است. یازده ویژگی سطح خاک در فرم های مختلف رویشی درختی، درختچه ای، بوته ای، گندمی، پهن برگ علفی و فضای بین فرم های گیاهی (خاک لخت+لاشبرگ) در امتداد 12 ترانسکت 100 متری در پنج تکرار اندازه گیری شد. سپس فاکتورهای اندازه گیری شده در قالب سه مشخصه پایداری، نفوذپذیری و چرخه عناصر غذایی برای هر فرم رویشی طبقه بندی گردید. نتایج نشان داد شاخص های پایداری و چرخه مواد غذایی در دو جهت شمالی و جنوبی در هر دو منطقه دارای اختلاف معنی داری می باشد، ولی شاخص نفوذپذیری اختلاف معنی داری باهم ندارند. مشخصه پایداری تفاوت معنی داری در بین فرم های رویشی مورد بررسی نشان داد. بیشترین پایداری مربوط به فرم رویشی درختی و درختچه ای بود. شاخص نفوذپذیری در فرم های رویشی درختی و درختچه ای در هر دو دامنه شمالی و جنوبی خهکلون نسبت به سایر فرم های رویشی اختلاف معنی داری را نشان داد. به طور کلی باتوجه به پایداری و مواد مغذی بالای خاک در قطعات با فرم های رویشی درختی و درختچه ای، این فرم های رویشی به منظور انجام عملیات اصلاحی مراتع مشابه پیشنهاد می شود.

تحقیق حاضر با هدف معرفی و اجرای استراتژی های مدیریت چرا با استفاده از حصار الکتریکی (خورشیدی) به عنوان فناوری نوین در راستای کاهش هزینه های چرای دام و همچنین اجرای اقتصاد چند محصولی می باشد. مطالعه حاضر به مدت دو سال (1393-1394) در مراتع طالقان انجام شد. پس از مطالعات اولیه، تولید گیاهان مورد چرای دام و گیاهان داروئی مورد ارزیابی قرار گرفت و پس از مشخص شدن دوره های رویشی گیاهان کیفیت علوفه و بهترین زمان برداشت گیاهان داروئی مشخص و بر اساس آن مرتع قطعه بندی گردید. سپس در داخل قطعات دامگذاری صورت گرفت، وزن و رفتار چرایی دامها در فواصل زمانی مشخص مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج وزن دام ها در طول دو سال انجام تحقیق به وسیله آزمون t جفتی با یکدیگر مقایسه شد. براساس نتایج به دست آمده افزایش وزن دام ها به ترتیب برای سال اول و دوم با 063/0 و 055/0 از نظر آماری تفاوتی را نشان نداد، اما میزان تغییرات با رشد 7/3 درصد وزن برای سال اول و 5/11 درصد برای سال دوم حاکی از روند افزایشی وزن زنده دام ها در فصل چرا بود. نتایج همچنین بیانگر این بود که اجرای سیستم چرائی علاوه بر توانایی حذف چوپان بری هدایت و نگهداری دام و در نتیجه کاهش هزینه مرتعداری موجب افزایش طول دوره چرای دام از مرتع و در نتیجه هزینه کمتر تحلیف زمستانه و کاهش هزینه سرانه دام را در پی خواهد داشت. قطعه بندی همچنین امکان استفاده از گیاهان داروئی در مرتع و افزایش درآمد مرتعدار را در پی خواهد شد.